Le procès en nullité de la condamnation VIII - Considération de Msgr. Élie de Bourdeilles, évêque de Périgueux

pus reverendi patris domini Helie, episcopi Petragoricensis, in processum JOHANNE condam electe a Deo puelle.


Scriptum est « Si difficile et ambiguum apud te judicium « esse perspexeris et judicum intra portas tuas videris « verba variari, venies ad sacerdotes levitiei generis queresque « ab eis, qui judicabunt tibi judicii veritatem », Deuteronom. XVII, 8. Hujus oraculi sententiam secutus, christianissimus princeps noster et dominus Francorum rex Karolus, cum difficile valde et ambiguum apud se judicium perspexisset de quadam puella quondam, Johanna nomine, que a Rege celorum sempiterno arbitratur illi directa, in suarum miserationum que a seculo sunt immensa multitudine, ad ipsius regis Francorum consolationem et regni liberationem; sed olim per gentem Anglorum capta dignoscitur et graviter inculpata nec non morti tradita ; ex quo verba multorum intuitus est variari utrum a bono vel nequam spiritu adducta venisset, et an, tale quale sustinuit judicium, subire ac sic tali sententia veraciter criminari et equa judicii lance condemnari potuisset : veniens, inquam, idem dominus noster rex, vocavit sacerdotes levitici generis, hoc est pontifices et sacerdotes Ecclesie quos ad hoc eligere censuit, querens ab eis judicii veritatem. Inter quos sue regie majestatis pia dignatione, me, fratrem Heliam, sacri ordinis minorum, presbyterorum minimum, Petragoricensem vocatum episcopum, licet ignorantie caligine creberrime prepeditum, jussit annumerari et per suas patentes litteras a me, suo pusillo, rei hujus veritatem sciscitari. Cujus imperiis secundum exiguitatis mee portionculam, obnixe parere curavi, et processus summarium contra eamdem Johannam agitati seriose percucurri atque sententiam contra eam latam pernotavi; et ea que circa hec minus male sensi, prout denotantur inferius, disserui.
  Unde illa sententia lata contra ipsam Johannam continet viginti articulos, in quibus reputatur :
  Primo, revelationum et apparitionum divinarum mendosa confictrix. Secundo perniciosa seductrix. Tertio presumptuosa. Quarto leviter credens. Quinto superstitiosa. Sexto divinatrix. Septimo blasphema in Deum et sanctos et sanctas ipsius Dei in suis sacramentis. Octavo contemptrix legis divine. Nono sacre doctrine et sanctionum ecclesiasticarum prevaricatrix. Decimo seditiosa. Undecimo crudelis. Duodecimo apostatrix. Tredecimo schismatica. Quatuordecimo in fide nostra multipliciter errans. Quintodecimo in Deum et sanctam Ecclesiam multis modis delinquens. Sextodecimo ipsi Ecclesie, domino pape ac generali concilio expresse, indurato animo obstinanter atque pertinaciter sumittere se recusans. Decimo septimo pertinax. Decimo octavo obstinata. Decimo nono excommunicata. Vigesimo heretica.
  De quibus videndum est per ordinem utrum eadem Johanna ex toto tenore processus contra eam agitati, talis ut asseritur, fuerit censenda.
  Et primo, quantum ad primum articulum, in quo inculpatur tanquam revelationum et apparitionum divinarum mendosa confictrix, causam quare talis censeri debuerit decurso processus toto summario, non invenio sufficientem ad condemnandum, nisi occasionem sic eam criminandi sumpserint ex eo quia dixit se beati Michaelis et sanctarum Katherine et Margarete visionem habuisse et voces eorum audivisse et allocutos eam fuisse, que non sufficentia reputo. Pro cujus quidem articuli elucidatione et ipsius Puelle pia excusatione, notandum duo esse officia beatorum angelorum, unum inquam Deo assistere, aliud vero ministrare sicut colligitur ex illo Danielis capitulo VII [VII. 10] : « Millia millium ministrabant ei et decies milles, centena millia assistebant ei. » Assistere nempe est faciem Dei contemplari et ab eo revelationes per theophanias recipere ; nec non laudes divinas in plenitudine glorie sue sine fine promere atque resonare. Ministrare vero est nuntiare pro temporis opportunitate vel operari secundum officium, est enim ministerium officii et nuncii, unde sunt omnes administratores spiritus in ministerium missi propter eos qui hereditatem capient salutis, Ad Hebreos primo [Ep. Pauli], et secundum hoc ipse summus et optimus universorum conditor Deus, qui superna celorum regna eisdem beatis spiritibus angelicis decoravit, ad laudem et gloriam atque honorem sui nominis ac majestatis etiam, eorum ministeria miro ordine dispensavit ad orbis administrationem et bonum regimen universi. Ita ut quidam eorum presunt Ecclesiis, sicut Michael nunc dicitur princeps Ecclesie, sicut olim Sinagoge ; unde ipse cum diabolo de Moysis corpore altercatus est, ut dicitur in epistola beati Jude apostoli [9], ex eo quod diabolus ejus corpus prodere vellet, ut ipsum pro Deo Judeorum populus adoraret, et ipse sanctorum animas recipit et in Paradisum exultationis producit. Ipse, inquam, princeps magnus tempore Antichristi consurget et stabit pro electis Dei, Danielis XII, et alii aliis Ecclesiis particularibus presunt, ut luculentius invenitur Apocalipsis 2 et 3, quasi per totum, et beatus Gregorius hoc docet II, 24 Moralium [in Job]. Quidam vero regnis et regionibus, ut dicitur Danielis X : « Princeps regni Persarum restitit mihi » et ibidem : « Cum enim egrederer apparuit princeps Grecorum » [X. 13 et 20]. Quidam autem personis, ut inquit Jhesus : « Angeli eorum in celis semper vident faciem patris mei qui in celis est. » [Ev. Math. 18. 10], et Actorum, cap. XII [15] « Angelus ejus est. » Etiam angeli angelis presunt, ut satis elicitur ex Zacharie cap. n [7], et ex dictis magni hierarche Dionisii, De angelica hierarchia : « De hac tamen prelatione « sanctorum angelorum in suis distinctis ordinibus, nunc « super sedeo. » Secundum autem has prelationes supernorum ac beatorum spirituum de quibus pulchre tractat Isodorus Ethimologiarum libro primo, cap. v° et que maxime sunt ad custodiam humane fragilitatis, secundum beatum Gregorium, sunte efectus multiplices, apparitiones varie et allocutiones mire.
  In quantum siquidem presunt Ecclesiis effectus est purgare, illuminare et proficere, nam, secundum magnum hierarcham Dyonisium, De angelica hierarchia, cap. x°, ille celestes substantie primo et multiplicius sunt manifestative divini secreti, unde pro ceteris creaturis excellentes et digne habentur angelica monitione, eo quod divina illuminatio ingignitur primo illis et manifestationes divini luminis que sunt super nos per ipsos ad nos defferuntur, unde dicit Scriptura, Gala. III [19], quod lex est « ordinata per angelos ». Angeli etiam ad supernorum cognitionem et amorem provocantes sanctos patres nostros et ante legem et post legem, et eosdem ab errore infidelitatis et prava conversatione reducentes ad veritatem et justitiam, revelaverunt eis aut ordines celestium misteriorum, ut prima Corinth. XII [Cor. n. 12. 2] « Scio hominem », Danielis II, « Revelatum est » etc., x « Annunciabo tibi » etc. [n. 19 et x. 21] ; aut quasdam divinas prenunciationes, ut Ysaie VII [14] « Ecce virgo » etc. ; et Luce primo legitur quod Gabriel angelus docuit Zachariam sacerdotem summum misterium quod ipse a Deo didiscerat, scilicet primum preter spem divina gratia nasciturum futurum prophetam, qui mundo salubriter manifestaret dominice incarnationis misterium. Idem etiam angelus beatam Mariam docuit misterium quod ipse a Deo didiscerat, scilicet Deum assumpturum carnem de illa. Item legitur in capite primo quod angelus docuit Joseph vere adimpleta esse que promisit Deus de Christo. Nec dedignantur sancti angeli etiam pusillos, unde alius angelus evangelizavit pastoribus per solitudinem et silentium purgatis, ut apti fierent percipiendis revelationibus angelicis Christi nativitatem; et cum eodem angelo multitudo celestis exercitus mortalibus formam illam laudabilem ad glorificandum Deum tradidit : « Gloria in excelsis Deo etc. » Luce II [14]. Et alius angelus nequaquam despexit Agar, ancillam Abraham, in afflictione positam, in solitudine Bersabee errantem blande consolans et vocans eam de celo, Genesis XXI [14-17]. Ad idem beatus Dionisius : « Commemoro etiam precipuas annunciationes angelorum in terra exhibitas. Si quidem cum Dominus Jhesus qui supersubstantialiter preeminet etiam celestibus spiritibus humanam naturam assumeret, manens tamen in perfectione nature divine non a se repulit ordinationem quam ipse cum Patre et Spiritu Sancto constituerat, scilicet ut humana seu eeclesiastica hierarchia per angelicam disponatur, sed obedienter se subdidit in eo quod homo ». Hec ille. Et idem in hoc capite angeli sanctos hierarchas humane seu ecclesiastice hierarchie seorsum agunt ad splendores sapientie sibi cognitos. Idem sentire dignoscitur Hugo de Sancto Victore, super angelicam hierarchiam ejusdem beati Dionisii libro commentariorum, in capite « tribus hierarchiis » et in expositione littere, lib. X°; et lux Ecclesie Gregorius, super Luc, cap. XXIV.
  In quantum autem idem beati spiritus angelici presunt regnis et regionibus, eorum officium est curas mundi administrare et regere omnia jussa Dei, ut docet Ysidorus, De summo bono, libro primo, cap. X; civitates custodire, Ysaie VI°; in adjutorium populo Dei venire, ut Michael Danielis X° et XII°, et Numerorum XXII, de populo Israel, et primo Regum, cap. V. Recolitur quod angeli veniunt in occursum Helisei et in adjutorium et liberaverunt eum et civitatem, in qua erat, de manu regis Syrie et omni exercitu, suos inimicos visibiles et invisibiles arcere. De invisilibus Thome V° [Tobie V] et David Ps. 33 [8]. Unde beatus Gregorius, lib. XV Moralium : « Angelicos spiritus Dei milites dicimus, quia decertare eos contra potestates ereas non ignoramus, que tamen certamina non labore sed imperio pugnunt, quia quicquid agendo contra immundos apetunt ». Ex adjutorio cuncta regentis possunt de visibilibus dupliciter, scilicet ab eis salvando et liberando, Exodi XIV, ac eos justo Dei judicio interdum percutiendo, primo Regum, cap. XIX; de angelo qui percussit in castris Assiriorum etc., lib. secundus Paralipomenon, cap. XXXII [21].
  In quantum autem presunt personis, sancti angeli sunt custodes nostri, unde unicuique hominum ab exordio suo deputatur angelus, ad custodiam non solum electis, verum etiam reprobis ; nam et Antichristus habebit deputatum suum angelum qui, licet propter nimiam obstinationem suam non sit habiturus ad promotionem, habebit tamen ad accusationem et ut appareat malitia ejus esse totaliter ab eo, cui Deus non substraxit communia beneficia, retrahendo a malo que aliis communiter impenduntur, juxta dictum domini Pe. Aureoli II° Sententiarum distinctio secunda q. 1°. Unde et a multis malis cessabit retractus ab angelo custode et hunc effectum ad minus semper consequitur angelus per custodiam in quantumcumque obstinato, ut dicit beatus Thomas eodem libro et di. 32. 3° et prima 2°, qu. 113. Et ad hoc quod sunt homines sub angelorum custodia faciunt auctoritates supra allegate et beatus Gregorius XXI° et XXIV° libro Moralium, et sanctus Hieronimus, et beatus Augustinus De Civitate Dei, et Ricardus, libro De mistico somno, ac Chrisostomus super lib. I.
  Hujus autem angelice custodie effectus est multiplex. Primo peccatorum preservatio, unde angelus Domini custodivit sanctam Judith euntem et redeuntem in domo Holofernis et non permisit eam coinquinari, sed sine polutione peccati revocavit eam; ejusdem cap. XIII. Secundo ad bonum promotio et morum instructio ut Thobie V°, « De Thobia filio et uxore ejus Sara », et XII° cap.
  Tertio divine voluntatis revelatio, ut Judith c. VIII° et XIII°, de Manasse et uxore, et quomodo docuit eam et revelavit divine voluntatis beneplacitum, nempe Dei angelus beatissime, virgini et martyri Christi Quiterie revelavit quod acceptum esset de ea divine voluntatis et sue conversationis sanctissime modum docuit, ac locum orationis a Deo sibi deputatum ostendit atque gloriosum martyrii triumphum eidem imminere predixit.
  Quarto castitatis et virginitatis conservatio, unde angelus Domini conservavit Sarram, uxorem Abraham, ne pollueretur in domo Pharaonis flagellando eum plagis maximis secundum Nicholaum de Lira, innitendo dictis Hebreorum, Gen. XII. De beata Cecilia legitur quod angelum Dei habebat amatorem, qui nimio zelo custodiebat corpus suum ut virginitas ejus inviolata conservaretur. Nam angelis semper est cognata virginitas, ut beatus docet Hieronimus in sermone, ac soror angelorum asseritur a Cypriano, libro De virginitate; quare et virgines angelis assimilantur, beato profitente Ambrosio, libro De viduis, et Chrisostomo, super Matheum et glos. I Corinth. VII; a nuptiis enim abstinere cum sancte virginitatis proposito angelorum est imitatio, ut ait Danielis libro x° cap., et licet angelice custodie sint alii effectus quam plurimi, isti tamen ad presens et ad nostrum propositum sufficiant.
  De apparitionibus autem et allocutionibus sanctorum angelorum suaviter procurendo pluries, factis sepe hominibus, testante sacro eloquio, didicimus, et tam viris quam mulieribus non ambigimus, ut Genesis XV, XIX, XXI, XXII, XXXII ; Exodi IX, Num. 22; Judicum III, VI, XIII ; Regum III, XIX, 1° Paralipomenon XXI; Thobie III, IX ; Isaie V [VI] ; Danielis II, III, IV, IX, Za. I, II, Matthie I, XXV; Luce I° [11] ; Joh. IIa ; Actorum VI°, VIII0, XII°; Apocalipsis quasi per totum.
  Ad idem sanctorum animas mortalibus sepe apparuisse et allocutas, fuisse in sacris codicibus et sanctorum gestis aperte legimus, sicut in transfiguratione Domini apparuerunt apostolis Moyses et, Helias cum eo loquentes, Matthei XVII° et Marci IX°, ac multi sancti surrexerunt cum Domino et apparuerunt multis, Mathei XXVII°; unde etiam beatus Gamaliel apparuit Christi sacerdoti Luciano et misit ad Johannem episcopum Hierosolimitarum; et beatus Petrus apostolorum primicerius apparuit Agathe sanctissime et eam dulcissime est allocutus cum per eum Dominus mammillam suo pectori restituere dignatus est ; et eadem beata Agatha apparuit beate Lucie matrique sue Eutherie ; et beata Agnes virgo sui transitus die cum multis virginibus suis parentibus apparuit eosque dulciter allocuta est; et alie quasi innumere, quas pertranseo, apparitiones mirabiles facte sunt tam angelorum quam sanctorum, de quibus quomodo fiant disserere expedit ad nostrum propositum consequendum.
  Unde hujus apparitiones tripliciter fiunt illuminando scilicet ad sensum, ut patet quando angelus vel spiritus manifestat aliquid in assumpto corpore. Unde sancti angeli, cum sint incorporei, ut profitentur magi, libro secundo Sententiarum, distinctio V, assumunt aliquando, corpora Deo preparante, adimpletionem ministerii a Deo injuncti ; de quibus quidem corporibus assumptis tractat beatus Augustinus, tertio libro De Trin., cum enim homini pro statu isto non conveniat aliquid intelligere sine fantasmate sensuum, De anima, quia nihil est in intellectu quin presens fuerit in sensu, et volenti intelligere de necessitate occurunt corpuscula, beato asserente Augustino IV° supra Genesim ad litteram ; et beatus Dyonisius, De angelica Ierarchia, dicat quod non est possibile aliter nobis suportare lucis divinum radium, nisi varietate sanctorum velaminum allegorice circumvelatum, suple de lege communi. Patet quod ad hoc, ut res distincte a nobis sentiantur et imaginentur, necessarie sunt species sensibiles et ymaginabiles in organo sensus et ymaginis subesse extenso, ut deducit egregie Ricardus I, qu. « De angelis », et ob hoc angeli sancti nos illuminaturi et nobis occulta revelaturi, assumunt sibi corpora in quibus possint nostris sensibus se representare et apparere ac docere dispositive et circa nostras ymaginationes, sine tamen novi fantasmatis causatione seu productione operari. Hujusmodi autem apparitiones fiunt etiam interdum non in assumpto corpore, sed tantum in voce, sicut ad Samuelem, primo Regum, cap. III°, et ad Heliam Tesbitem in monte Dei Oreb, III° Reg. 19, et ad dilectum Domini Johannem, Apocalipsis primo.
  Etiam loquitur angelus Domini dupliciter homini, primo modo verbo vocali, in assumpto corpore. Sed tunc, sicut non profert sonum in organis materialibus secundum naturam, ita nec circulariter immutat modum quemadmodum est in voce naturali, unde non auditur nisi ab illo ad quem ordinatur, sicut patuit de beato Severino, Colocensi episcopo, qui audivit voces angelorum psallentium animam beati Martini in celum defferentium, quas archidiaconus ejus, qui ei adherebat, non valebat audire ; donec prostrati terre ipse et beatus episcopus, dum de pietate sunt ut hoc et divina pietas audire permitteret, quod et factum est. Et est simile in apparitionibus ipsorum sanctorum angelorum quos quidem vident et alii, eque propinqui, non vident, ut apparet in Heliseo et puero ejus, IV Regum 6.
  Secundo modo loquitur angelus homini per impressionem rerum sensibilium nostro instrumento imaginis, et sic loquitur vigilantibus et dormientibus, et hanc potestatem etiam diabolus habet, unde sepe apparet hominibus et loquitur in aliquo corpore non ut angeli sancti ad illuminationem, sed ad illusionem sive ludificationem, et hoc si permittatur a Deo et angelis sanctis, ut ponit Ricardus supra et declarat diffuse novem ludificationis modos ad sensum; et sicut dictum est supra de angelis bonis, ita et de malis, qui locuntur homini dupliciter quandocumque sensum immutando, et hoc vel imaginem alicujus rei imprimendo instrumento visus, vel objiciendo in sui similitudinem alicujus rei, ut ad plenum deducitur ibi secundo.
  Tercio modo loquitur diabolus homini per impressionem rerum sensibilium instrumento ymaginis, et hoc facit quandoque vigilantibus, quandoque dormientibus, ut tangit Glo. ca. 38°, et sic immittit cogitationem mali. Nam et secundum apostolum, IIa Corinth. XI [14], « ipse se transfigurat in angelum lucis », Glo. I; ostendit se quasi angelum Dei, scilicet christianum, vel aliquem celestem angelum, ut decipiat quod et ad erumnas hujus vite pertinet, et sumitur a b. Ambrosio Augustinus De Trinitate Dei, ut colligitur ex eadem glosa. Transfigurat enim se ad tentandum eos quos ita erudiri opus est, vel ad decipiendum aliquos prout justum est, ad quod magna Dei miseria necessaria est ne quisquam, cum bonos angelos amicos se putat, habeat demones fictos amicos eosque tanto nocentiores quanto astuciores et fallaciores patitur inimicos ; et idem beatus Augustinus super Genesim, lib. XII°. Discretio difficillima est cum spiritus malignus quasi tranquillus agit, ac sine vexatione alia corporis, assumpto humano spiritu. Dicit vera et utilia, transfigurans se in angelum lucis ad hoc ut, cum illi in manifestis bonis creditum fuerit, seducat ad sua. Hoc discerni posse nullo modo arbitror, nisi dono Dei, de quo ait apostolus alias discretio spirituum; ideo sancti qui « Spiritu Sancto inspirati locuti sunt », II° Petri, 1°, in quibuscumque apparitionibus et visionibus et collocutionibus et vocibus factis, sive in somnis, sive in vigilia, minime decipi seu falli aut illudi potuerunt, habentes discretionem spirituum ipsius Spiritus Sancti dono. Hoc amplius certa experientia probantes ex suavitate et gustu et intimo sapore dulcedinis spiritus Dei, ut tangit glosa ordinaria, Ecclesiast. XXXIV [6] super illo verbo « nisi ab Altissimo fuerit emissa visitatio », et beatus Gregorius, libro quarto Dialogorum; et per quos Deus omnipotens, pius et bonus, super omnia benedictus, docuit Ecclesiam suam sanctam tot evidentissimis testimoniis, tantis signis et prodigiis confirmatis, quod ea non nisi per eum fieri potuerunt, secundum Ricardus, De Trin., libro primo ; et per quos est sacra scriptura presentialiter inspirata et divinitus revelata ac sufficienter nobis tradita, atque in omnibus necessaria et non superflua, ut notat doctor subtilis, magister Johannes Scotus, in prologo Sententiarum qu. 2a. Quorum tam prepollens et gloriosa virtus extitit ut non solum demones eos illudere non presumerent, sed et eorum presentias sustinere nequaquam valerent; ista tamen quia non sunt presentis speculationis et prolixa egerent discussione pertranseo.
  Sed ab illis quibus non est tum primus spiritus Dei datus, nec in tanta plenitudine non est, demon seu Sathanas, si se transfigurat in angelum lucis et se conspectui hominis objiciat, etiam si credatur angelus bonus vel Christus propter hoc statim suscipiendus, nec adorandus neque sequendus simpliciter secundum doctrinam doctoris irrefragabilis magistri Alex. de Alis, 3° Sententiarum, qu. XLV, articulo tertio, nec secundum eum excusaretur ignorantia facti et assignatur hujus triplex ratio. Prima est quia quilibet est premonitus per sacram Scripturam quod angelus tenebrarum transfigurat se in angelum lucis, ut II Corinth. XI°, et Mathei XXIV : « Multi « venient in nomine meo etc. » et ideo quilibet tenetur discutere et non statim adorare. Secunda ratio est quia quisque habet remedium orationis, ad quod confugere debet, quoniam si oraret Deum toto corde ut revelaretur ei veritas, Deus non permitteret eum decipi; in hoc enim casu intelligitur id Jo. XV [Joh. XVI, 23] : « Si quid petieritis Patrem in nomine « meo dabit vobis », scilicet quod est Jhesus quod interpretatur salus, hoc est quicquid petieritis ad salutem, secundum quod exponit beatus Augustinus. Patet ergo ex hoc quod qui non orat, non adhibet omnem diligentiam quam debet. Sic oravit sanctus presbyter Lucianus, post apparitionem sancti Gamalielis in inventione sancti Stephani, dicens : « Domine, si hec visio est ex te, presta ut et iterum ac tertio manifestetur mihi », et post in orationibus et jejuniis sese constituit, donec de visione quod ex Deo esset plene cognovit et certiorari promeruit. Tertia ratio quia facillime posset unusquisque vitare periculum, scilicet apponendo conditionem hoc modo : « adoro te si tu es Christus », aut si appareat angelus : « adoro te, si tu es angelus bonus, adoratione siquidem que debetur angelis bonis ».
  Hiis igitur scilicet oratione et conditione diligenter ac omni vigilantia et sollicitudine adhibitis, que quidem sollicitudo, secundum beatum Augustinum in Enchiridio, non est inutilis in his diebus malignis, ne, cum Sathanas se transfi-gurat, fallendo ad aliqua perniciosa seducat; si sensus corporis fallit mentem, vero non movet a vera vectaque sententia qua quisque fidelem vitam gerit; nullum est in religione periculum, vel cum se bonum fingens ea facit, vel dicit que bonis angelis congruunt; etiamsi credatur bonus, non est error peri-culosus aut morbidus, ut dicit glossa in capitulo preallegato, que a beato Augustino sumpta est.
  Concludo igitur quod apparitiones bonorum angelorum fiunt ad sensum, quod etiam malis interdum permissum est, ut supra deductum est.
  Secundo fiunt illuminando intellectum et talis illuminatio ad intellectum solum perfecta est. Non dicitur tamen quod angelus non illuminat intellectum efficiendo cognitionem in anima, quia non in intellectu novam speciem creare, nec habitum novi luminis causare, sed nec ejus intentionem quo vult convertere potest, que tria requiruntur ad cognitionem. Illuminat autem intellectum excitando et disponendo et lumen divinum in nos transfundendo ; unde tria removet in anima, scilicet ignorantiam et nubila fantasiarum ac fallacias phisicarum spirationum, revelationi contrariarum, et facit in fantasia transmutationem specierum, componendo et dividendo secundum exigentiam rei quam vult revelare. Item irradiat lumen intellectus sui super illas, ut moneant intellectum nostrum, ut sic plura et subtiliora videri possint in lumine duplicato. Item excitat intentionem anime aliquo motu, ut convertat se super illa fantasmata abstrahendo ab aliis. Ad hoc facit quod dicit Avicenne, III° Metaphysice c. quarto, quod nos imprimimur id est disponimur ab intelligentiis ; et beatus Gregorius ait, XXXV° Moralium, versus principium, nonnunquam vere etiam per angelum humanis cordibus ista loquitur, ut ipse angelus mentis obtutibus presentetur ; non tamen loquitur idem sanctus de nostra cognitione naturali, sed supernaturali, quod est per lumen propheticum, ut dictus Ricardus de Media Villa exponit.
  Tertio fiunt apparitiones illuminando et accendendo affectum, et sic nos perficiunt secundum illos tres actus, quos eisdem sanctis angelis attribuit beatus Dyonisius, De angelica Hierarchia. Unde ipsi affectumno struminflammant et incendunt ad amorem divinum excitando et adjuvando, quod significari potest per hoc quod ad Ysaiam prophetam « Volavit unus de seraphin cum calculo etc. » Ysai. VI° [6].
  Nunc superiora, que descripsi et taliter qualiter deduxi, applicando, non dubium quin, in tam excelso regno ubique terrarum celebri atque famoso sicut hoc Francorum fore dignoscitur, quod et illud christianissimum, a Christo glorio-sum atque colendum et tota mente totaque animi virtute usque ad mortem inclusive amplectandum, nomen accepit, derelictum fuerit quin semper habuerit Dei omnipotentis angelos sanctos ad custodiam, quorum aliqui prefuerunt ecclesiis, alii regno et regni partibus, ac reliqui personis singularibus expressis, et de se satis veritas liquet. Cum igitur olim tempore prefate Johanne ipsum regnum gravibus pressuris, jacturis et tribulationibus foret expositum, adeo ut ei de propinquo imminerat excidium, ac sic collaborentur ecclesie, desolarentur civitates et populus innocens duceretur in captivitatem et predam, clamaveruntque ad Dominum, et esset cor regis fiduciam habens in Domino qui non dere-linquit sperantes in se et de sua virtute gloriantes humiliat, pie credi potest ut angeli sancti Dei custodes venerunt in adjutorium et, per ministerium unius puelle virginis, Domino cooperante ac totum principaliter efficiente, liberaverunt regnum de tantis quibus subjacebat discriminibus. In sacris nempe codicibus sepe legimus quod omnipotens Dominus flagella immitit interdum per bonos, interdum vero per angelos malos, non ut perdat, sed ut convertat et misericorditer corrigat, et ab eternis suppliciis eruat, et hoc de illis est intelligendum qui presentibus suppliciis commutantur in bonum, et sic perseverant. Qui autem inter flagella duriores et deteriores fiunt ut Pharao, presentibus eterna connectunt de mente Magistri sententiarum, lib. IV, dist., et beati Augustini super illud canticum : « Ignis succensus est » etc., Deuteronomii xxxn [22] et venerabilis Bede super id : « Et ecce offerebant ei paraliticum » Mathei ix [2], et De penit. dist. iii § « Auctoritas » [D. G. n. 33. 3. 42]. De flagellis immissis per angelos bonos scribitur Genesis xix, de submersione Sodomorum, et II Regum, 4, de angelo Dei percutiente populum propter peccatum regis David. De immissis autem per angelos malis Petri na misit in eos iram indignationis sue ; indignationem, iram et tribulationem immissiones per ange-los malos et loquitur percutione Egyptiorum et Job, primo de percutione animalium et pastorum et liberorum, secundo ac 8 proprii corporis ipsius sancti Job ; et primo Regum xvi, de Saule qui exagitabat spiritus nequam ; et IIa Corinthiorum, cap. xn, de beato Paulo, cui datus est stimulus carnis angelus Sathan et sic Altissimus creator omnium Deus, ut declaravit magister Nicholaus de Lira, Gen. 22, ut sequitur, utitur scilicet angelis, tam bonis quam malis, ad executionem justitie.
  Nusquam tamen legimus ut malis utatur ad liberationem a malis et exhibitionem misericordie. Unde in percussione Egyptiorum utebatur malis angelis, ut supra dictum est, sed in liberatione populi Israel de manu eorum, utebatur bonis angelis, nam eidem populo dictum est : « Ecce ego mittam angelum meum qui precedat te et custodiat in via et introducat, etc. », Exodi xxiii [20]; nam precedebat angelus in columna nubis per diem et ignis per noctem, Exodi xiii et xiv. Sic patet differentia quia bonis et malis utitur angelis omnipotens Deus ad punitionem et executionem justitie, seu etiam exercitium patientie ; non tamen utitur angelis malis ad liberationem propriam et exhibitionem misericordie, ut prefertur, cum hujus sacri ministerii capaces non existant plurimis rationibus, que causa brevitatis omitti possunt.
  Cum igitur prefata puella Johanna missa fuerit ad regem Francie, tunc afflictum et humiliatum sub potenti manu Dei, et ad regnum in toto graviter flagellatum per gentem Anglorum, Deo permittente et forte bonis vel malis angelis, hanc divinam justitiam invisibiliter exequentibus per visibilia opera bellica ipsorum Anglicorum, qui, ut totum regnum sue ditioni subjacerent, omnes quasi regios fines debellabant et in pluribus subjugabant, citra injuriam et prejudicium quorumcumque semper loquendo, sine titulo saltim approbato per Eccclesiam et noto. Missa inquam hec puella ad liberationem et consolationem regis et regni, ad quam liberationem et consolationem non concurrunt angeli mali, ut supra deductum est, et liberavit regnum de manibus dictorum Anglicorum ministerialiter Domino misericorditer cooperante, ut pie credi potest.
  Sed quia ipsa Johanna in sententia condemnationis, ut supra dicitur, reputatur revelationum et apparitionum divinarum mendosa confictrix, hoc est dictum quod ipsa confixerit illas revelationes et apparitiones de quibus supra se habuisse, cum non habuerit, et quoniam sepe per contradictionum propositiones et earum decisiones veritas interdum melius elucessit, quia secundum beatum Augustinum super Johannem 24, nisi questio in tantum fuerit proposita, non delectabat exposita, ideo ad majorem elucidationem hujus primi articuli propono questionem :
  Utrum ipsa Johanna, ex suis assertionibus et confessionibus et alias ex tenore processus contra eam agitati, potuerit condemnari, tamquam revelationum et apparitionum divinarum mendosa confictrix.
  Et arguitur primo quod sic, nam, secundum beatum Remigium super Matheum, illi qui ab actibus terrenis et secularibus negotiis requiescunt, perfrui angelica visitatione merentur. Sed hec Johanna implicabat se terrenis actibus et secularibus negotiis, nec requiescebat ab illis ut pote guerris et armis et cum secularibus viris erat habitatio sua. Ergo non merebatur perfrui angelica visitatione. Sic igitur concluditur quod erat revelationum et apparitionum divinarum mendosa confictrix, cum assereret se eas habere et non haberet, secundum hec dicta, ut talis potuit condemnari.
  Preterea de hujusmodi revelationibus et apparitionibus nulla unquam potuit haberi certitudo, nisi ex suis assertionibus ; sed illis suis assertionibus non fuit credendum per cap. « Cum ex injuncto », De hereticis [Xa v. 7. 12], quia non probavit per miraculi operationem, nec per Scripture testimonium nunquam se missam eo modo quo Scriptura precepit; quod tamen requireretur juxta nota per Innocentium, Extra, eodem prefato capitule. Igitur potuit reputari confictrix et si dicatur quod illud capitulum solum se extendit ad illos qui mittuntur ad predicationem, et non ad illos qui mittuntur ad alios effectus et officia, patet contrarium quia Moyses, de quo fit mentio in eodem capitulo, non mittebatur ad Pharaonem regem Egypti ad predicationem, sed ad liberationem populi Israel de manu Egyptiorum, et tamen non fuisset sibi credendum quod esset missus a Deo, nisi probasset per operationem miraculi; igitur nec huic Johanne fuit cre-dendum, dicenti se esse missam a Deo ad liberationem regni Francorum de manibus Anglicorum, cum non probaverit, nec per Scripture testimonium, neque per operationem miraculi, et ad hec benefacit quod scribitur prima Johannis iv° [Ep. Joh. i. 4. 1] : « Nolite omni spiritui credere, sed probate spiritus si ex Deo sint. »
  Confirmatur quia ipsa Johanna in cedula abjurationis confessa est se esse confictricem revelationum et apparitionum divinarum; ergo ipsa talis debuit reputari et ut talis condemnari, tenet gratiam, quia confessio criminis facta contra se sufficit ad condemnandum et ut pro convicto quis habeatur, et Extra, De confessis, « Cum super » [Xa n. 18. 2]; et De renunciatione, c. « In presentia » [Xa i. 9. 6], De judiciis, c. « At si clerici » [Xa n. 1. 4]. Facit etiam ad hoc quod notat Jo. Andree et Innocentius in capitulo pre allegato « cum super », ii° Romanorum et Luc. xix° [22], scilicet verbo « deponendum », nam in confitentem nulle sunt partes judicis, nisi ut ipse condemnet, ff. Ad legem aquiliam [Dig. ix. 2]. Ad hoc etiam facit quod dicit beatus Thomas, in questione quadam de Quolibet, quod in foro penitentiali creditur homini pro se et contra se, sed in foro judiciali creditur homini contra se et non pro se. Cum igitur ista Johanna asseruit in foro judiciali se esse confictricem, patet quod fuit sibi credendum et sic juste potuit condemnari.
  In oppositum arguitur per ea que notat venerabilis Beda et alii doctores super verbo « Nolite judicare », quia de incertis et dubiis non debemus sententiam deffinitivam dare sive temere diffinire, neque de occultis judicare, ut docet beatus Augustinus de sermone Domini. Sed iste revelationes et apparitiones sunt valde occulte, imo nullus potuit seu debuit de eis judicare, sed Deo simpliciter judicium relinquere, cui reservantur omnia occulta, prima Corinthiorum, IV°. Facit hoc c. « Erubescant », dist. XXXII [D. G. i. 32. 11], et c. « Christiana » XXXII0, q. v « Consuluisti » [D. G. n. 2. 5. 20], Extra, De temporibus ordinationam, c. ultimo [Xa i. 11. 17]
  Pro solutione hujus questionis premitto quatuor preambula.
  Primum est quod de hujusmodi revelationibus et apparitionibus divinis nullus omnino mortalium aliquid judicare, aut aliquid certum noscere valet, cum sint supra sensum et supra rationem, nisi specialiter illi divinitus datum fuerit, sacra Scriptura testante, Sapientie IX°.
  Secundum preambulum, quod humane creature in utroque sexu non repugnat ex se hujusmodi revelationibus et apparitionibus divinis illustrari, ymo capax earum extitit; et se eas habere gaudent quam pluries pusilli et magni diversimode, ut supra multipliciter deductum est.
  Tertium preambulum, quod nullus fidelium aliquam revelationem et apparitionem divinam firmiter credere et simpliciter confiteri debet, preter eas quas Scriptura divina supernaturaliter inspirata amplectitur, nam dicit Ricardus de X patriarchiis : « Suspecta mihi est omnis veritas, quam non confirmat Scripture auctoritas et sacrosancta mater Ecclesia, Spiritu Sancto edocta, recipit, et fideles suos tenendas docet, alias si secus fiat, periculose agitur. » Unde sententia est beati Augustini, lib. LXIII, quest. « Evangelio non crederem nisi auctoritas Ecclesie me ad hoc coegisset. » Etiam istud preambulum aliis variis et quam plurimis aliis mediis et rationibus deduci ac sacre Scripture testimoniis et sanctorum auctoritatibus multipliciter posset fulciri, si opus esset, sed quia de se notum existit, etiam gratia brevitatis potuit obmitti.
  Quartum preambulum quod alias revelationes et apparitiones, ab istis factas et assertas a personis timoratis, potest quisque non firmiter et determinate sed pie credere, dum tamen aliquid erroris, aut quod sit contra bonos mores vel Ecclesie auctoritatem, non contineant, et verisimilibus atque rationabilibus muniantur fundamentis, divinis Scripturis consonantibus, et cum adjecto videlicet quod creduntur salva determinatione sacrosancte matris Ecclesie, ut sic de primis habeatur firma fides de istis, vero opinio cum hoc adjecto. Nam semper in omnibus tenendis requiritur auctoritas Ecclesie salva, ut sentit Aurelius Augustinus libro suprascripto scilicet Questionum et idem De doctrina christiania, lib. III0, dicit « Consulere debet quis regulam fidei quam de Scripturarum planioribus locis et Ecclesie auctoritate percepit. »
  His itaque sic premissis, venio ad solutionem questionis proposite, et videtur mihi dicendum quod de illis revelationibus et apparitionibus ipsi Johanne factis, ut ipsa asseruit, utrum vere sive ficte fuerint, nullus hominum viatorum ex puris naturalibus scrutari sufficienter aut noscere potuerit, sive aliquid de eis certum dicere vel diffinire, nisi quibus hoc Deus supernaturaliter dederit, ut supra dictum est; cum dicat apostolus, Prima Corinthiorum II° [11] : « Quis enim hominum scit que sunt hominis, nisi spiritus hominis qui in ipso est; ita et que Dei sunt, nemo cognoscit nisi spiritus Dei ». Verumtamen hoc firmiter tenemus quod omnipotens Dominus, cujus natura bonitas et opus misericordie est, humanas mentes sepe per hujusmodi revelationes et apparitiones illustrare dignatus est, quemadmodum humane saluti ab eterno expedire prescivit, ut ex sacre Scripture testimoniis et sanctorum gestis plene didiscimus ; et de plurimis supra patuit. Hoc iterum scimus quod idem Dominus Deus non alligavit potentiam suam aliquibus causis secundis aut temporibus, neque misericordiam suam minoravit, quin eandem nunc et semper facere possit et velle novit misericorditer, cum nobis salubriter expedire videbit, et quod non repugnat alicui humane creature utriusque sexus his revelationibus et apparitionibus divinis irradiari, ut supra de multis patuit; ergo nulli dubium, illis potuit ipsa Johanna illustrari, et prout ipsas se habuisse eas asseruit. Sed utrum verum sit quod eas habuerit, certum non habemus, eo quia de Scripturis sanctis non habent auctoritatem, neque inter eas, quas Scriptura divina amplectitur et sacrosancta mater Ecclesia recipit, communiantur. Unde sine Ecclesie auctoritate non est eis firma fides adhibenda, nam neque aliquem, quan-tumcumque virtutibus et sanctitate rutilantem atque signis et prodigiis coruscantem. licet venerari pro sancto sine romane Ecclesie auctoritate, ut in capitulo primo Extra, « de reliquiis et veneratione sanctorum » [Xa iii. 45. 1], propter ea que notantur a doctoribus juris canonici in eodem capitulo, ac juris divini super id sacri eloquii : « Videte ne seducamini, multi enim venient in nomine meo », Luce XXI° [8]. Et ob hoc sunt semper omnia Ecclesie judicio omnino subjicienda, quia juxta sententiam beati Hieronimi, XXIV qu. Ia [D. G. ii. 24. 1. 14] : « Hec est fides », que Ecclesia approbat approbandus est, et que reprobat reprobandus est. Sed verum quod sunt quedam media que Ecclesia nec approbat, nec improbat, sicut illa de quibus dubium est utrum sint vera vel ficta, vel utrum sint bona vel mala, quia possunt se habere ad utramque partem, et de istis verbis rationabilior et melior pars eligi sub pietate et totum in meliorem partem interpretari, secundum venerabilem Bedam super Luce, capituloV°. Quia igitur revelationes et apparitiones, quas prefata Johanna se habuisse asseruit, vertuntur in dubium, utrum vere fuerint sive ficte, et sacrosancta romana Ecclesia de eis nihil deffiniverit, nec improbaverit. Ipseque nihil erroris manifesti quod sit contra fidem et bonos mores aut Ecclesie auctoritatem continent, patet quod sunt in meliorem partem interpretande, videlicet quod sunt vere, pie tamen et salva determinatione sacrosancte matris Ecclesie.
Quod, si quis velit easdem revelationes et apparitiones calumniari, propter delationem habitus virilis et armorum, ad hoc dicetur inferius, et licet in his que pie creduntur discredere salva determinatione Ecclesie non sit erroneum, tamen in pejorem partem interpretari est vitium et condemnare prohibitum juxta prefati venerabilis Bede et aliorum doctorum expositionem super verbo « Nolite condemnare », Luce, cap. v. Ex his igitur potest concludi quod prefata Johanna non debuit revelationum et apparitionum divinarum meridosa confictrix condemnari, salva correctione cujuscumque melius sentientis et salva cujuslibet pace opponentium, asserentium et facientium, et eisdem in ajiquo non detrahendo, quia hoc erat in pejorem partem interpretari, etsi objicietur jam dubium non erat quin confictrix foret propter confessionem suam. Dicetur inferius in responsione ad argumentum, quod confessio illa non valuit ad condemnandum.
  Rursus alia pars, videlicet quod non erat confictrix, nec ut talis poterat condemnari, multis potest rationibus et verisimilibus judiciis roborari.
  Prima ratio sumitur a natura ipsarum revelationum et apparitionum, cum sint proportionabiles cuicumque intellectui humano bene disposito, licet actus supernaturalis sit, quia in talibus eas naturaliter non valet attingere, sed supernaturaliter inspirantur a, Deo juxta notata per magistrum Johannem Scotum in prologo Sententiarum, qu. prima. Et sic ipsa Johanna, asserendo se eas habuisse, nihil dixit Deo impossibile et sibi incapabile, cum esset rationalis creatura ad ymaginem Dei et similitudinem facta que, secundum beatum Dyonisium, capax est ad suscipienda divina agalmata et perceptiva divinorum radiorum et luminum, quod sic per hujusmodi revelationes et apparitiones, ac quibus sepius et indubitanter utitur divina clementia in suis sanctis et electis, non solum in magnis, sed etiam in parvis, ut in Agar ancilla Abraham, de qua supra dictum est, et nedum in bonis, sed etiam interdum in malis propter bonos ut in Balaam Numerorum XXII. Cum igitur dicta Johanna id asseruerit, quod erat Deo possibile et sibi proportionabile, et quod, secundum Providentiam, divine dispensationis creaturis rationabilibus magnis et parvulis sepe prestatur misericorditer, quis hominum in hoc scire potuit consilium Dei, ut hanc puellam illustrare voluerit per hujus revelationes et apparitiones, ac quis ex certa scientia deffinire quivit eam illas non habuisse et tamquam confictricem condemnare? Nec video quod accusantes eam possint neque potuerint sufficienter probare quod hujusmodi revelationes et apparitiones non habuerit, et quod confictrix fuerit quia non erat in potestate ipsorum scire consilium Dei, Rom. XI° [Ep. Pauli, xi, 34]. Et tamen probare tenebantur ut 2a q. 8, c. « Qui crimen », et hoc probationibus luce clarioribus, c. « Accusatorum », ibidem [D. G. ii. 2. 8. 4 et 1].
  Secunda ratio sumitur ab etate et fragili sexu ipsius Puelle, unde mulier inferior est viro, quia facta est de viro, ut ait Hugo de Sacramentis secundo libro, pars xi, cap. x, et sic fragilior viro et est sexus muliebris incautus et mollis, sicut dicit Chrisostomus super Mattheum, et debilis, secundum eumdem in Epistola ad Hebreos, omilia xxixa. Sic de se ardua scandere, opus magnarum virium, agere non valet, si hec vera sunt in etate matura, quanto magis in tenera ! Nunc autem Puella in tali fragili sexu constituta et in etate tenera XIII annorum, ex infimis parentibus orta, inter rudes educata, et post pecora custodienda in campis conversata, et a nullo hominum edocta, vel inducta, sed in se ipsa consiliata, cum tali constantia et virtute animi regem adierit, ac cum tanta verborum affluentia, eum allocuta fuerit et tali prudentia, audacia et fortitudine, ac speciebus et differentiis fortitudinis, que ponuntur ab Aristotele in quarto Ethicorum, videlicet : civili, militari, consuetudinali, et virtuosa, que sic gratia boni et electione, ut videtur et fama refert, viguerit, et tam ardua et bellicosa opera, confisa de Domini virtute, tantum ut dicebat, agere presumpserit, qualia viri illustrissimi, nec pugiles strenuissimi, neque milites victoriosissimi, umquam intentare presumpsissent, nec neque potuissent, ut pote ea que fecit in obsidione Aurelianensi et in recuperatione regni ac coronatione regis, que plane omnia miranda et stupenda sunt videre talia fieri, per unam talem qualem supra puellam, cum sint supra naturam et conditionem cujuscumque mulieris, quod aliud pie tamen censendum fore, nisi eam edocta,m et confortatam fuisse ab alio quam ab homine, ac sic revelationes et apparitiones habuisse videtur.
  Tertia ratio sumitur a debita judicii rectitudine, quia cum ipsa Johanna firmiter asseruerit dictas revelationes et apparitiones habuisse, et hoc possibile sit, ac in ipsa assertione firmiter permanserit usque quo diem suum clausit extremum, nullus eam estimare et multo minus judicare et condemnare debuit sue fuisse salutis immemorem, juxta c. « Sancimus » [D. G. ii. 2. 1. 25] ; De presumptionibus, c. « Litteras » cum sua glossa [Xa ii. 23. 14]. Quod tamen fuisset si tales revelationes et apparitiones confinxisset et sic usque in fine asseruisset.
  Quarta ratio sumitur a sufficientis probationis deffectu. Cum itaque pars adversa sepe dictam Johannam accusaret et diceret esse mendosam, confictricem revelationum et apparitionum divinarum, ipsa hoc negando expresse vel tacite, videtur quod ipsa pars adversa tenebatur illam negativam probare per ea que notantur in capitulo « Bone », De electione [Xa i. 6. 23] cum sua glossa, et in c. « Qui » De probationibus [Xa ii. 19. 10]. Sed illi pro parte adversa hanc negativam non probaverunt sufficienter, ut patet summarium processus intuenti, nec erat eis possibile probare, quia non erant conscii secretorum Dei, igitur neque condemnare ; et hoc maxime refert quod non debuerint in pejorem partem interpretari et multo minus judicare, quia nihil erat ex parte hujus Puelle quod istis revelationibus et apparitionibus re-pugnaret; quia non natura, cum esset creatura rationalis que capax immiscionum supernarum existit, ut supra dictum est; non vita, que virginitate ac devotione et virtutibus rutilabat, saltem humano judicio et ut tenor processus satis videtur innuere et a pluribus fertur, qui eam viderunt ; non causa, quia pro liberatione regni et consolatione veniebat, ubi non utebatur incantationibus nec artibus magicis, sed invocatione sancte Trinitatis et Jesu Christi Domini nostri saluteferi nominis et beate Marie semper virginis. Ex quibus omnibus elici potest, quod verisimile est ipsam Johannam prefatam revelationes et apparitiones habuisse, et sic confictricem judicandam minime extitisse.
  Ad rationes in oppositum, et primo ad primam, dicitur quod illa auctoritas indefinite et non universaliter loquitur, et ex eo potius de illis qui ab illis terrenis actibus et secularibus negotiis requiescunt et contemplationi vaccant, quia illi frequentius, intimius et perfectius angelica visitatione perfrui promerentur. Sed non negat universaliter de aliis, unde Judith non se substraxit a liberatione populi Israel de manu Holofernis et tamen bene perfruebatur visitatione angelica, quamvis tamen cetera non sint paria ; et etiam quia ille erat infidelis vel posset dici; quod intelligitur de terrenis actibus illicitis et secularibus negotiis prohibitis, a quibus abstinere videbatur ipsa Johanna, quare non videtur ratio militare.
  Ad illud quod objicitur, videlieet quod non fuit ipsius Johanne assertionibus credendum per cap. « Cum ex injuncto », Extra, De hereticis [Xa v. 7. 12], et ad illud « Nolite omni spiritui credere », Ia Johan. iv [1], et alias auctoritates consimiles, licet plures solutiones possent fieri, tamen unica ad presens sufficiat, quod non fuit credendum suis assertionibus firmiter et simpliciter, tamquam articulis fidei vel sacre Scripture aut determinationi Ecclesie seu doctrine sanctorum approbate. Sed bene potest et potuit credi pie, salva tamen determinatione Ecclesie, eo modo quo supra dictum est, et in hoc non videtur dictum capitulum, neque auctoritas obviare.
  Ad aliud, cum dicitur quod ipsa Johanna est confessa in cedula abjurationis se esse confictricem revelationum et apparitionum divinarum etc., respondetur quod illa confessio non valuit, neque ipsi Johanne prejudicare debuit ad hoc ut sic sententialiter condemnaretur, pro quo notandum quod ad hoc, ut confessio prejudicet post litis contestationem maxime, plura exiguntur : primo ut confitens sit major XXV annis, quia minor posset restitui contra confessionem suam, ff. De minoribus « Non omnia » [Dig. iv. 4. 44], ff. De confessis, « Certum § In pupillo » et § « Minore » (Dig. xlii. 2. 6].
  Item quod sponte et non coacte confiteatur 2a qu. la « Nos in quamquam » [D. G. ii. 2. 1. 1], 15a qu. 5a c. 1 [D. G. n. 15. 6. 1], 22a qu. 5a « Inter cetera » [D. G. ii. 22. 5. 22], et 31a qu. 2a « Lotharius » [D. G. ii. 31. 2. 4] ; Extra, De procuratoribus, c. « Accedens » cum sua glossa [Xa i. 38. 10], De officio et potestate judicis delegati, « Causam matrimonii » [Xa i. 29. 16], et ff. De questionibus, 1. 1 § « Divus », « Si quis ultra » [Dig. xlviii. 18. 1. 5 et 27], et quod hec confessionon sit per juramenta et dolum extorta, « Cum olim », Extra De privilegiis, cum sua glossa [Xa v. 33. 12] ; c. De hiis que vi, metus causa, 1. iii [C. ii. 19. 3].
  Item quod sit ex certa scientia, quia si errat in confitendo, et potest probare se errasse, potest revocare hujusmodi confessionem usque ad sententiam, quia non nocet ei : lex « Error facti » Co. De juris et facti ignorantia [C. i. 18. 7] ; ff. De confessis, « Non fatetur » [Dig. xlii. 2. 2]; Extra c. « Ex parte » [Xa n. 18. 3] et ibi Innocentius concordat et Memoriale in Summa.
  Item quod fiat coram suo judice quoniam non prejudicaret alias, Extra De judiciis, « Ac si clerici » [Xa n. 1. 4] et C. De confessis, lex una [C. vii. 59].
  Que omnia defuisse dignoscuntur in confessione ipsius Johanne, facta in predicta cedula abjurationis. Unde ipsa erat minor annis, cum non esset nisi xix annorum vel eo circa tempore processus contra eam intemptati, ut ipsa asseruit, et sic nondum plenum animi vigorem et intellectum poterat obtinere. Maxime quod non nisi depost fetantes venerat, insuper neque sponte, sed coacte confessa est metu videlicet cruciatus et mortis, unde ipsa cruciabatur durissimo carcere et impellebatur timore ignis ad latus ejus ferventer incensi vel ei prope, et hic metus in verum etiam constantem cadere quin imo et excusare potest, Extra De his que vi metusve causa fiunt c. « Cum dilecti filii » [Xa v. 1. 18], 1. « Isti quidem » [Dig. iv. 2. 8], et c. De transactionibus, 1. « Interpositas » [C. ii. 4. 13] : metus iste continet in se vim, quia, qui metu aliquid facit, violenter id facere videtur et probabilis metus verborum quandoque, ff. De acquirendo hereditate, 1. « Qui in aliena », c. ultimo articulo [Dig. xxix. 2. 6. 7], VII di. c. « Fuerunt » [D. G. i. 7. 2], XXIIIa qu. 8a, «Convenior » [D. G. ii. 23. 8. 21] et « Quicumque » [4] ; metuve judicis 2a qu. la « In primis » [D. G. n. 2. 1. 7]; similiter animus potentis c. eodem titulo « Particulariter », et ultimo. Et isti et omnes metus concurrisse probantur in predicta confessione ipsius Johanne, si processus ejus perspicue inspiciatur. Quare non potuit dici ejus confessio spontanea, sed coacta, et sic non valuit. Sed neque ipsa Johanna in illa confessione perseveravit et sic iterum non valuit, c. « Ex litteris » Extra De divortiis [Xa iv. 19. 5] et in lege preallegata, ff. De confessionibus, « Si is cum » [Dig. xlii. 2. 4]. Unde ipsa dixit, post abjurationem, quod voces fecerunt sibi magnam pietatem de illa grandi proditione abjurationis, per eam facte pro salvando vitam suam, et quod ipsa se damnaverat pro salvando vitam suam. Item dicebat quod ille qui predicabat erat falsus predicator et plura dixerat se fecisse que non fecerat. Item quod, si diceret quod Dominus eam non misisset, ipsa damnaret se, et quod veraciter Deus eam misit, et quod revocationem fecit pre timore ignis.
  Sed dicet aliquis : Nonne ipsa Johanna, de qua loquimur, peccavit mortaliter confitendo se fore illaqueatam tantis erroribus et alias se esse talem qualis in prefata cedula abjurationis asserebatur, cum se talem non crederet et sic contra veritatem et conscientiam faceret? et videretur quod sic, quia qui facit contra conseientiam edificat ad gehennam, secundum glosam ad Rom. ix°, super illud « Omne quod non est ex fide peccatum est » [Ep. ad Romanos, XIV, 23]. Facit ad hoc c. « Litteris », De restitutione spoliatorum [Xa ii. 13. 13], et De symonia, « Per tuas litteras » [Xa v. 3. 32], et xxviii, qu. 2, « Omnes » § « ex his » [D. G. n. 28. 2]. Quamquidem conscientiam beatus Jheronimus synderesim nominat in glossa Ezechielis p°, et Basilius naturale judicatorum et dignum dicit quod est lex intellectus nostri; et ipsam enim qui contra se facit accusat, ut beatus elucidat Thomas diffuse pa 2e q. 29a articulo 16°, et beatus Gregorius Moralium libro XI° et super Ezechiel Omilia 9a et in Regula. Nemo autem edificat ad gehennam ipsi pro peccato mortali pro quo nullus metus excusat, non enim metus qui est quilibet timor excusat, sed majoris mali, ff. eodem titulo, 1. « Metus » [Dig. xxxiv. 4. 4. 33] ut sic timor culpe preferatur timori pene. Nam certum esse debet cuicumque fideli quia pro nullo metu debet quis operari peccatum mortale, sed potius debet quis quelibet mala tolerare quam malo consentire, 32a qu. 2a, « Ita ne » [D. G. II. 32. 5. 3]. Et de hiis que vi metusve cauea fuerint, canonibus sacris eoneordat Thomas 2a 2e qu. 12a h. articulo 3°, et Alexander de Aliis, libro 3°, qu. CVa, articulo 2°, et beatus Ambrosius libro De officiis. Unde neque occisores corporis contra justitiam sunt timendi, ut XIa qu. 3a « Non solum » [D. G. II. 11. 3. 77], et causa ex se patet originaliter per verba Salvatoris, Mat. X° [Ev. Mat. x, 28] et Lu. XII° [Ev. Luc. XI, 4].
  Posset dici quod, licet hec prefate Johanne confessio non teneret et nulla fuerit ipso jure, quantum ad subeundum tale quale sustinuit judicium, et ut talis mereretur censeri et condemnari qualis in cedula prescripta asserebatur per jura
superius allegata, tamen quantum ad peccatum non videtur simpliciter excusari a toto sed a tanto, metus enim non excusat omnino peccatum sed attenuat, ut in predicto capitulo « Sacris » cum sua glossa et IIa qu. Ia « In primis » [D. G. II. 2. 1. 7], De consecratione, di. IVa « Eos » [D. G. III. 4. 118] cum sua glossa, et in 2a 2e Thomas qu. 4a supra articulo 5°, nisi esset ibi coactio absoluta, ut 51a di. « Presbiteros » [D. G. I. 50. 32], et hoc videtur ipsa innuere in hoc quod dicit, quod,
post abjurationem, voces fecerunt sibi magnam pietatem de illa grandi proditione abjurationis per eam facte pro salvando vitam suam, et quod ipsa se damnaverat pro salvando vitam suam, in quibus verbis ostendit se peccasse et de hoc penituisse et per voces reprehensam fuisse, ideo confessionem illam retractavit, viresque resumpsit et adeo constanter fortis effecta est ut nec metu cujuscumque generis tormentorum sibi illatorum flecti nec revocari potuerit a sua prima assertione, videlicet quod Deus eam veraciter misit etc, et in ipsa perseveravit usque ad supplicium ignis quod subiit.
  Aliter tamen potest excusari a peccato simpliciter per hoc quod asseruit, quia non intelligebat sie facere vel dicere neque intelligebat quod continebatur in cedula abjurationis, et sic non fuit ejus confessio ex certa scientia, quod requireretur ad hoc ut valeret, sicut supra deductum est, sed erat ibi ignorantia facti que simpliciter excusat, Extra, De regulis juris, « Ignorantia », libro sexto [Sexte V. 12. 13] et De clerico excommunicato, « Apostolice » in antiquis [Xa V. 27. 9], et De cognatione spirituali, « Si vir » [Xa IV. 11. 2].
  Similiter non fuit ejus confessio facta coram suo judice, quia non erat de foro domini episcopi Belvacensis, quoniam hoc esset aut ratione originis et adoptionis, ut ff. De foro competenti, ad unum, vel ratione domicilii, ut 3a qu. 2a « Quia ea » [D. G. II. 3. 2. 9], aut ratione delicti, ut Extra, De foro competenti, « Postulasti » [Xa II. 2. 14], nisi de hoc in glossa cum criminaliter et in personam ageretur, neutro istorum modorum sortiebatur ipsa Johanna, ut estimo forum dicti domini episcopi Belvacensis, quare confessio coram eo facta non valuit neque idem dominus episcopus, salva correctione, eam judicare non debuit, imo cum crimina forent valde gravia de quibus illa calumniabatur, remitti debuit punienda ad judicem ubi, sicut pretendebatur, deliquerat; in Auctentica « Ut nulli judicum » § « Si vero quis comprehensorum » coll. IX [Novella, C. IX, 17] et ff. De re militari, « Desertorem » [Dig. XLIX. 16. 3], et ff. De custodia [et] exhibitione, 1. « Solent » [Dig. XLVIII. 3. 7] faciunt ad hoc vero per Innocentium in predicto capitulo « Postulasti ». Nam alias videbatur ponere falcem in messem alienam salva pace et honore judicans, quod fieri jura tam divina quam humana prohibent; unde et beatus Gregorius dicit, exponens illam divinam legem Deuteronomii XXIII° : « Si intraveris segetem amici tui, franges spicas et manu conteres, falce autem non metes ». Spicas frangere et manu conterere et manducare, hoc est per affectum boni operis frumenta dominica vitiorum paleis expoliare et in Ecclesie corpus amovendo convertere et persuadendo quasi manducando conterere; falcem autem judicii mittere non potes in eam rem que alteri videtur esse commissa. Alia item ratione non potuit idem dominus episcopus esse judex in hac causa, nec ut ordinarius, ut probatum est, neque ut delegatus; de hoc ultimo satis patet quia non constat de ejus delegatione et potestate que requireretur, Extra, De officio et potestate judicis delegati, « Cum in jure » [Xa I. 29. 31] cum sua glossa. De utroque, siquidem, quia suspectus eidem Puelle plurimum habebatur, et causas suspicionis legitimas habere videbatur, primo propter maximam familiaritatem et amicitiam alterius partis adverse, scilicet Anglicorum, Extra, De officio et potestate judicis delegati, c. « Insinuante » [Xa 1. 29. 25]; ff. De verborum significatione, 1. « Late » § « Amicos » [Dig. L. 16. 223. 2 ] ; similiter propter inimicitias graves quas dicta Johanna prefatum dominum episcopum judicem asserebat se habere adversus eam, Ar[gumento] Extra, De symonia, « Per tuas » et c. « Licet Hely » [Xa V. 3. 32 et 31]; facilius cum repellitur judex quam testis, Extra, De officio et potestate judicis delegati, « Cum R. » [Xa I. 29. 35]. v. de hoc in glossa et c. « Insinuante » preallegato cum glossa. Ex his voluit ipsa Johanna eumdem dominum episcopum
judicem recusare, dicens, interrogata ab eodem an vellet se submittere Ecclesie : « Quid est Ecclesia? Quantum est de « vobis, nolo me vobis submittere, quia estis inimicus meus capitalis. » Hec verba, si intelligantur passive in ipsa Johanna et non active, non male sonant, alias secus, quia tenemur inimicos diligere, et quod nihilominus illa verba non prorumperit in contumeliam, sed in sui liberationem, cui exposito per quemdam quod celebraretur concilium, in quo erant prelati etiam de parte sua, dixit quod illi se submittebat. Hec habentur ex processu preparatorio, per depositionem plurium testium. Ejus autem recusatio audiri et admitti debuit, ut in c. 2° De apellationibus et c. « Cum speciali » [Xa II. 28. 61] ; periculosum enim est sub judice litigare suspecto, quod prohibetur 3a qu. Va « Quod suspecti » [D. G. II. 3. 5. 15] et C. De judiciis, 1. « Apertissime » [C. III. 1. 16]; nam judex debet esse benevolus, XLIa di. « Licet » [D. G. I. 45. 4] ; et beatus Ambrosius dicit super : « beati immaculati judices illi qui ad pronuntiandum nullo odio, nulla levitate ducuntur »; concordat Ysodorus, De summo bono, libro 3°, et Petrus Ravennas in epistolis. Vel saltem, et ut credo melius, remitti debuit ad sedem apostolicam, que indifferens et minime suspecta cuiquam esse poterat et ad quam majores cause debent refferri, de quibus agebatur adversus hanc puellam, ad hoc c. « Ut debitus », Extra, De appellationibus [Xa II. 28. 59] et De officio legati, « Quod translationem » [Xa I. 30. 4] cum sua glossa hoc maxime cum ipsa sepius, et cum instantia ad eamdem sanctam sedem apostolicam remitti petierit, ut ex tenore processus melius liquet. Et sic patet responsio ad objecta. Ex quibus omnibus videtur posse concludi quod sepe dicta Johanna ex suis assertionibus, confessionibus et aliis ex tenore processus contra eam agitati non potuit condemnari tamquam revelationum et apparitionum mendosa confictrix, ymo pie credi potest quod revelationes et apparitiones quas asseruit, habuit. Sed adhuc restare videtur magnum dubium pro eo, quia ex sententia sacre Scripture et doctorum expositione, apparitiones et revelationes fiunt interdum a Deo, interdum a demone; et tamen vere sunt que in cognitionem eorum, qui procul sunt ab humana cognitione, secundum viam nature nos ducunt. Pro cujus clariori elucidatione, sciendum quod quanto aliquis est subtilioris intellectus, tanto ejus cognitio se extendit ad altiora ad que non potest accingere cognitio intellectus magis rudis qui non potest capere nisi sensibilia et grossa, et si hoc est verum in diversis intellectibus ejusdem speciei, nullo plus est verum in intellectibus diversarum specierum cujusmodi sunt intellectus angelicus et humanus; et ideo cum angelicus sit sublimioris et altioris nature, ut docet beatus Dionisius De angelica hierarchia et humana ejusdem ierarchie in c. « De tribus ierarchiis » ejus cognitio ad multa se extendit, ad que non potest humana cognitio attingere. Naturalia autem in demonibus remanserunt integra, licet de gratuitis secus. Nam dicit beatus Dyonisius De divinis nominibus, cap. II° : « Naturam angelicam nequaquam in demonibus viciatam esse dicimus, sed est integra hoc quantum ad naturalia, et ideo eorum cognitio naturalis ad plura se extendit quam humana. » Cui sententie alludit beatus Augustinus, lib. IX°, cap. XXII°, De civitate Dei. Cognitio autem bonorum angelorum adhuc ad plura se extendit in quantum sunt illuminati lumine gratie et divinis revelationibus, ut idem docet ibidem. Et sic patet quod demones a Deo permissi possunt hominibus aliquas veritates revelare, eis incognitas. Tum quia cognitio eorum naturalis ad plura se extendit quam humana, ut dictum est, tum quia secundum beatum Augustinum, libro Supra Genesim ad litteram, plura de supernaturalibus veritatibus a sanctis angelis aliquando demonibus revelantur, quas possunt ulterius hominibus revelare a Deo permissi. Cum igitur revelatio fit hominibus per demones tales dicuntur magi et arioli, seu prophete demonum; cum fit a Deo immediate vel mediantibus sanctis angelis dicuntur discipuli, seu prophete Dei. Considerandum est etiam quod talis revelatio differt a precedenti non solum quantum ad causam revelantem, ut dictum est, sed etiam quantum ad formam revelationis, quia facta revelatio a Deo et angelis suis nullam falsitatem continet, sed illa que fit a demonibus frequenter habet admixtam falsitatem, quia, secundum quod dicit Johannes VIII°, ipse diabolus mendax est, et pater mendacii [Ev. Joh. VIII, 44] ; et ideo, licet aliquando revelet hominibus aliquas veritates, hoc facit ut efficacius decipiat et ut ex pluribus veritatibus ab eo predictis postea sibi credatur in falsitate, secundum quod dicitur in collationibus Patrum, collatione secunda abbatis Moysi, et de hoc etiam superius facta est mentio. Rursus sciendum quod revelatio veritatis, que fit a Deo et angelis bonis, non solum fit hominibus bonis sed etiam aliquando malis, ut patet per verbum Salvatoris Matthei VII : « Multi dicent mihi in illa die, Domine, Domine, nonne in nomine tuo prophetavimus etc. », et subditur : « et tunc confitebor illis ; quia nunquam novi vos, discedite a me. » [Ev. Mat. VII. 22, 23]. Et hoc etiam patet per illud quod habetur III° Regum XIII° de propheta idolorum qui seduxit prophetam Domini, et postea facta est sibi revelatio a Deo de morte illius prophete Domini, eo quod non obedierat voci ejus. Patet etiam de Balaam, de quo habetur Numer. XXII°, qui fuit propheta demonum quoniam exstitit magus et ariolus querens revelationes a demonibus, et tamen alique veritates sibi fuerunt a Deo revelate, licet ab ipso non quereret; sed virtute divina fuit demon prohibitus dare sibi responsum, a quo querebat, et fuerunt sibi revelate veritates a Deo, et compulsus est pronuntiare quod nolebat, videlicet sanctitatem et prosperitatem populi Israel, cum tamen contrarium desideraret et hoc factum est ad commendationem populi Israel et terrorem adversariorum et principaliter ad gloriam Dei qui erat ductor illius populi, et ad salutem gentium que, ex prophetiis Balaam, mote sunt postea ad querendum Christum natum, ut habetur Mathei secundo. Nec hec est inconvenientia, quod revelationes fiant a Deo et angelis bonis hominibus malis aliquando, quoniam revelatio respicit actum intelligendi, charitas autem, que fecit hominem bonum, actum voluntatis qui preceditur ab actu intelligendi, prius autem potest esse sine posteriori; et ideo revelatio potest esse sine charitate, et aliquando fit, ut dictum est; et hoc cedit ad commendationem veritatis revelate, ut talis veritas testimonium habeat etiam ab adversariis veritatis et ad bonum aliorum. Ex his idcirco consurgit dubium quod, licet supra nominata Johanna revelationes et apparitiones habuit, cum ille potuerint esse a Deo et angelis sanctis, vel a demone et angelis ejus, per ea que supra immediate notata sunt merito potest queri.
  Utrum fuerint a Deo, vel a demone; et iterum, si a Deo utrum eidem facte sunt tamquam bone et veritatis discipule, aut tamquam mage et ariole, nec a Deo misse.
  Et arguitur primo quod non fuerunt a Deo nec eidem facte tamquam bone veritatis discipule et a Deo misse. Quia ille revelationes non sunt a Deo que legi ipsius summi et omnipotentis Dei adversantur et contrarie sunt, nam voce veritatis dicitur « Qui mecum non est, adversum me est » in quibus verbis ostenditur qui sunt Christi et qui Sathane, scilicet per opera secundum glosam, quia qui Christi sunt, opera dissimilia operibus Christi Dei non faciunt, sed potius eisdem in omnibus conveniunt. E contrario autem qui sunt Sathane disconveniunt; sed opera Christi sunt adimpletio legis, ipso testante, qui ait : « Non veni solvere legem sed adimplere », Matthei V [17]. Opera autem Sathane sunt solutio seu prevaricatio legis et contraria sunt; igitur adimplentes legem Christi sunt solventes autem legem Sathane, judicantur, quia « Imitantur illum, qui ex parte illius sunt », Sap. n° [15]. Sed ista Johanna que supra in suo exorsu et progressu jugiter solvebat Dei omnipotentis legem, ergo non erat Christi sed Sathane; igitur revelationes ejus non fuerunt a Deo sed a demone, nec eidem facte tamquam bone puelle veritatis discipule, ymo videtur quod tamquam mage et ariole. Minor probatur quia habitu virili jugiter induebatur et arma deferendo ad bella profiscicebatur, quod est legem Dei solvere et palam prevaricare; nam dicit lex : « Non induetur mulier veste virili, nec vir utetur veste feminea, abhominabilis enim apud Deum est qui facit hec », Deuteronom. XXII° [5] et in hebreo dicitur in hac littera : « Non erit vas viri super mulierem », et accipitur in Scriptura sacra pro armatura. Unde 1° Regum, cap. 20, dicitur de Jonatha quod tradidit puero arma sua, in hebreo habetur « vasa sua »; et sic prohibetur hic mulieri portare arma et indui veste virili, et abhominabilis est apud Deum mulier que facit hec; et sic videtur quod ista Johanna faciens hec non erat a Deo sed potius abhominabilis apud Deum.
  Item arguitur sic illa mulier a Deo missa et bona veritatis discipula recte censeri non potest, que ab Ecclesia precisa et Sathane fore dignoscitur tradita, quia secundum beatum Gregorium ex sola Ecclesia catholica veritas conspicitur et ipsa sola est que intra se positos valida charitatis compage custodit; unde et aqua diluvii archam quidem ad sublimiora subtulit, omnes autem quos extra archam invenit extinxit, Genesis VII° et 28 qu. p. 1 « Quia ex sola » [D. G. II. 24. 1. 22]. Nam per archam Ecclesia catholica designatur secundum eumdem super Ezechielem parte 3a Omilie Xe de archa Noe. Unde extra eam nullus potest salvus fieri, neque alicui quicquam prodesse potest sine ipsius societate et unitate, ut testatur beatus Augustinus De fide ad Petrum, facit ad hoc c. « De illis », prima qu. 3 [D. G. II. 24. 3. 8]. Sed neque quisquam inter filios Dei computabitur quem mater Ecclesia non genuit et nutrivit ac fovet in Christo, cujus sponsa est, beato profitente Bernardo super cantica. Nempe tanta potestate ac divina auctoritate fungitur, ut quoscumque ligaverit aut solverit in terris, ligati aut soluti sunt in celis, Matthei XVI° et di. 21a « In novo » [D. G. I. 21. 2], 24a qu. prima « Quodcumque » [D. G. 24. 1. 6]. Que etiam secundum Jo. Crisostome super Matheum, Spiritu Sancto regitur et tanto fulgore superni luminis illustratur, ut nequaquam errare possit di. 19a « Ita Dominus » [D. G. I. 19. 7] cum sua glossa, 28 qu. 1a « A recta » [D. G. II. 24. 1. 9]. Non habet enim « maculam » neque « rugam » ad Ephesianos V° [Pauli Ep. v. 27] neque potest defficere, quia Dominus rogavit pro ea, Luce XXII°. Sed illa mulier que virili veste utitur ab Ecclesia est prescissa et Sathane tradita, probatur per canonem « Si qua mulier » di. 30 [D. G. I. 30. 6]. Ergo non est talis mulier a Deo etc. Sed sic est quod prefata Johanna veste virili utebatur, ergo etc.
  In contrarium autem arguitur pro parte affirmativa, videlicet quod [Johanna] fuerit a Deo etc, quia, secundum beatum Augustinum in libro De fide ad Petrum, demones nec mala voluntate carere possunt, nec pena. Sed ex mala voluntate numquam procedit nisi actus malus, juxta sententiam Salvatoris, Matthei VII°, quia non potest arbor mala fructus bonos facere. Ergo videtur quod omnis eorum actus malus sit et quia, ut dictum est sacra Scriptura testante, « imitantur illum scilicet diabolum qui sunt ex parte illius », Sapientie II [Sap. II. 25]. Sequitur quod non sunt ex parte illius quorum actus boni sunt, sed istius Puelle plures actus boni fuerunt, ut inferius apparebit, ergo etc. In hujus questionis solutione pro vero fundamento necessaria sunt quatuor preambula, que supra posita sunt in decisione alterius supra posite questionis, cum omnibus aliis annotatis in corpore ejusdem questionis repetere; sed quia ibi posita sunt, hic pertranseo, verumtamen eis hic presuppositis pro fundamento
  Sed quia ex ibi notatis ostensum est pie fore credendum dictam Johannam revelationes et apparitiones habuisse et in hanc partem interpretandas debuisse, que quidem revelationes fieri potuerunt, ut dictum est, a Deo, mediantibus angelis bonis, vel a demone et angelis malis; ideo hic insistandum est quod fuerint a Deo et quod ipsa Puella bona fuerit et non maga vel ariola ; et licet hoc non possit in lumine naturali intellectus nostri videri, nec via rationis sine gratia elevante probari, vel clare ostendi, videlicet quod eas habuit et quod a Deo fuerunt rationibus quibus supra, potest tamen ex quam plurimis conjecturis presumptionibus bonis et causis seu rationibus verisimilibus deduci non simpliciter determinando, sed pie suggerendo. Quia ut verbis utar beati Hieronymi in Epistolis « Melius est pie dubitare quam aliqua temere deffinire »; unde et Seneca sic preloquitur « De dubiis non deffinias, sed suspensam tene sententiam », et Ysidorus De summo bono, lib°. II°, cap°. primo, in hujusmodi verborum seriem. Prolabuntur ea autem que supra hominis intelligentiam sunt, scrutanda non sunt. Quicquam supra hominis intellectum est, scrutandum non est, consilio autem divino servandum est, ut hoc credatur esse justitia quod divine placuerit voluntati. Non enimpoterit esse injustumquod justo complacet judici et Sapientie in° [Ecclesiastici, III. 22] dicitur : « Altiora te ne quesieris, et fortiora te ne scrutatus fueris; sed que precepit tibi Deus, illa cogita semper et in pluribus operibus ejus ne fueris curiosus »; et apostolus dicit « non plus sapere quam oportet sapere, sed sapere ad sobrietatem », ad Rom. XII [3]. In his igitur aliquid deffinire temerarium puto, ex superius prenotatis ; sed meliorem partem, videlicet quod fuerit a Deo, fovere posse estimo et melius, cum valeat, ut dictum est plurimis presumptionibus bonis et causis seu rationibus verisimilibus adjuvari, quarum alique sumuntur ex parte ipsius Puelle, alie ex parte revelationum et apparitionum, alie ex parte revelanti et apparenti, et alie ex parte regis et regum precedentium.
  Prima ratio ex parte Puelle, sumitur ex eo quia in etate tenera tresdecim annorum, que puritati et simplicitati ac pueritie censetur proxima, atque de post fetantes assumpta est, ut supra fuit dictum, et adiens regem dixit se esse missam a Deo ad regni liberationem, ostendens animi vigorem magnum, prudentiam, intellectus et sapientiam, constantiam et fortitudinem, cum aliis de quibus supra facta est mentio, quod valde mirabile fuit in oculis omnium. Nam et hoc hominum natura non capit, in tam tenera etate et fragili sexu, ac infimo statu et quod sine doctore humano sit docta et sine experientia experta, atque inter fortes merito trepidantes tanta discrimina, fuerit fortis, constans, secura, unde non dubium his extantibus oportuit illam edoctam fuisse a Deo, vel illusam et impulsam a demone; sed multo verisimilius ostenditur quod a Deo quam a demone, quod ostendi potest ex differentia, que est inter sapientiam diabolicam et divinam; nam juxta sententiam apostoli Jacobi III° : « Illa sapientia que desursum non est, terrena est, animalis et diabolica ; terrena propter avaritiam, animalis propter luxuriam, diabolica propter superbiam »; quia « ipse rex super omnes filios superbie », Job. XLI° [25]. E contrario sapientia divina est celestis, pudica, humilis, de qua etiam beatus tractat Augustinus, libr. De quantitate anime. Sed non videbatur habere sapientiam terrenam supradicta Johanna, quia non terrena sed celestia sitiebat; contra primum de sapientia diaboli patet ex dictis suis in processu sepius repetitis, unde ipsa asseruit quod numquam requisivit a vocibus auditis et apparentibus aliud premium quam salvationem anime sue ; et secundum hoc patet quod non sapiebat terrena, nec poterat dici sapientia ejus terrena. Item sapientia ejus non fuit animalis, contra secundum quia semper in pudicitia et virginitate se mansisse dixit et ita prudenter inter viros, tam maturos quam lascivos, conversata fuit, quod nedum aliqua infamia verum neque suspicio impudica de ea exoriri potuerit quod auditum meum propulsaverit, licet ad impudicitiam per plures et quasi vim inferre volentes inducta fuerit; sed non prevaluerunt, ut patet ex processu preparatorio, sed immobilis in suo bono virginitatis proposito semper perstitit, sicut vocibus promiserat, ut asseruit; et quod in pudicitia permanserit, ita ab omnibus credi debet cum non possit probari contrarium. Facit ad hoc c. « In cunctis », XIa qu. 3 [D. G. II. 11. 3. 52] et 23a qu. 4a , c. « Quam magnum » [D. G. II. 23. 4. 10] et 30a qu. 5a incerta et c. « Nullum » [D. G. II. 30. 5. 10]. Vero superbia contra tertium, unde Prov. 2° [Proverbia, XI. 2] : « ubi est humilitas, ibi est sapientia »; scilicet divina seu divinitus inspirata, que sine humilitate non acquiritur, secundum beatum Augustinum, lib. III° De natura et origine animarum, ad Vincentium, et Hieronimum ad Paulinum et Hu[go] in Didas[calion]. Quam quidem humilitatem tria radicata nutriunt, secundum Basilium in Exameron : scilicet assiduitas subjectionis, consideratio proprie fragilitatis et consideratio melioris.
  His tribus radicatis videtur fulcita fuisse sapientia prefate Johanne secundum ejus pusillitatem, modum et capacitatem, ut innuitur ex tenore processus. Primo in hoc quod se et omnia facta sua semper Deo subjiciebat, sicut quilibet fidelis tenetur facere, unde et dicebat quod vexillum et pictura fuerant per eam facta in honorem Dei, et quod victoria vexilli et omnia sua sunt attribuenda Deo, et spes victorie erat fundata in Deo et non alibi, et sic ergo quod ad illud erat ibi assiduitas subjectionis. Secundo in hoc quod se humiliter excusaverat, ut dixit vocibus sibi apparentibus, dicens quod ipsa erat una pauper filia etc, et in hoc quod dixit, quod placuit Deo per unam simplicem puellam hoc agere etc.; et quantum ad hoc considerabat propriam fragilitatem. Tertio in hoc quod ex dictis suis non videtur venisse pro terrenis divitiis acquirendis, neque deliciis fruendis, neque honoribus adipiscendis, quia non quesivit sibi, nec aliis, istam mercedem, sed meliorem, scilicet sue anime salvationem, ut dictum est, ac regi et regno liberationem et consolationem; in hoc quod dicit quia venerat pro bono patrie, regis et bonarum gentium et ducis Aurelianensis; et sic videtur quod sua sapientia et prudentia fuerit non a demone, sed potius a Deo. Ita, presumi potest et intelligo semper in omnibus de sapientia large accepta, quia omnis non mala a Domino est.
  Preterea videtur quod suam sapientiam, constantiam et fortitudinem que sequuntur sapientiam, secundum beatum Ambrosium in epistola ad Simplicianum et Gregorium Nazianzenum in Sermonibus, habuerit a Deo ; in his omnibus supradictis, licet secularibus et transitoriis, in quibus agendis dico, si bona fuerint, etiam in minimis divinum presidium debet invocari, ut Platoni placet in Timeo, quia, secundum Aristotelem, V° Ethicorum, nullus est sapiens a natura; igitur vel acquiritur, vel infunditur si bona fuerit, acquiritur aut amore vel labore; de primo [patet] per Augustinum De moribus Ecclesie et Contra Manicheos lib. I°, cap. 29°, et sapiens de 2° per Hu[gonem] in Didas[calion], parte 2a , et Proverbiorum 2° [Prov. II]. Sed ista Johanna quo amore et labore sapientiam acquirere potuerat, que non nisi inter rurales, simplices et post pecora ambulare consueverat? Cum enim istam sapientiam non habuerit a natura nec ab arte, oportuit, ut videtur, quod habuerit a gratia, et sic estimari potest quod a Deo, presupposito verumtamen ubique quod contra justitiam non certaret neque humana affectione flecteretur, sed solum zelo justitie ducta, unicuique reddere quod suum erat recte intenderet; et bene merito pensanda sunt verba ipsius Puelle dicentis quod placuit Deo per unam simplicem puellam sic agere. Quis enim illi tantam intelligentiam supra naturam suam fragilem eque repente donare potuit, ut in tam arduis, que nunquam viderat, bellorum actibus nequaquam exigeret qualiscumque hominis, sed solius, prout innuebat in dictis suis, omnipotentis Dei et sanctorum Michaelis, Katherine et Margarete consilium et adjutorium, quibus in se consiliata et roborata Puella parvula et inexpers omnino belli tam magna et fortia bellorum opera agere presumeret consilio manuum suarum, intelligentiam prudentium hominum bellicorum vinceret, consilia eorumdem, ut videtur, confunderet ac vires retunderet magnatorum, nisi ipse qui conterit bella ab initio, cujus « virtus non in multitudine est neque in equorum viribus voluntas » ejus, Judith. cap. IX° [IX. 16] ? Qui, precibus regis David suppliciter exoratus, infatuavit consilium Architofel, Regum 15°. Quoniam « non est sapientia, non est prudentia, non est consilium contra Dominum, equus paratus ad diem belli, Dominus autem salutem tribuet » Proverb. XXI° [30-31]. Unde ait Judas Machabeus : « Facile est concludi multos in manus paucorum, et non est differentia in conspectu Dei celi liberare in multis et in paucis, quoniam non in multitudine exercitus victoria belli, sed de celo fortitudo est » primo Machabeorum III° [18]. Nolo tamen os meum ponere in celum adducendo istas sacre Scripture auctoritates et exempla, quasi istius Puelle Johanne gesta et opera bellica sint ad instar illorum que in sacra Scriptura referuntur, ac si idem esset judicium de istis sicut de illis. Absit; quia non intendo quamquam facere comparationem, sed tantum per hujus modi sacre Scripture inductiones auctoritatum et exemplorum, intelligentia sana omnino salva, innuere volo quod ipsa Johanna potuit, et sic presumi debuit fuisse potius a bono spiritu quam a malo.
  Secunda ratio ex parte ipsius Puelle sumitur a fama et opinione vite laudabilis ejusdem Puelle, que fidelis in gestis, actis et responsis ejus apparuisse videtur, nam, ut ex tenore processus comprehenditur, ipsa sepius aiebat : « Certifico vos quod ego nihil vellem facere aut dicere contra fidem christianam; et si ego fecissem aut dixissem aliquid quod esset supra me quod clerici scirent dicere esse contra fidem christianam, quam Dominus stabilivit, ego nollem sustinere, sed illud expellerem » et quod credit firmiter quod non defecit neque nollet deficere in fide nostra. In quibus verbis innuitur quod de fide bene sentiit et quod nihil erroris inserere studuit, prout filii Satane facere nituntur more sui patris, qui, secundum Petrum Ra[vennas] super illud Mathei IV° : « Ductus est Jhesus » etc, errores serit atque mali auctor, nequitie origo et seculi corruptor existit; sic et filii ejus non tantum errores diligunt sed et alios errores diligere cupiunt, ut eorum error lateat, sicut illorum de quibus beatus Augustinus in Epistola ad Marcellum. E contrario filii Dei, nam ut ait Seneca in Providentia « Bonus animus numquam erranti obsequium accommodat », et quia hec Johanna omnia facta sua per scientificos examinari volebat ad hoc ut, si quis error inveniretur ibi, expelleret illud, videtur quod bonum animum habuit et quod ex consequenti a Deo, potius quam a demone fuit. Sed quia fides sine operibus mortua est, Jacobi II° [17], imo cum fide operibus fidei etiam uti voluit, nam Deum timere studuit et abstinere a peccato, ut videtur ex verbis ejus posse deprehendi; unde ex processu colligitur eam sepe dixisse quod esset magis dolens de mundo si sciret se non esse in gratia Dei, et « nescit an fuerit in peccato mortali, nec placeat, inquam, Deo quod fuerim aut faciam vel fecerim opera propter que anima mea sit onerata » ; que non faciunt qui ex patre diabolo sunt, sed desideria patris eorum volunt facere, Johannis VIII° [Ev. VIII. 44] que semper in malum sunt, unde ille dat virtutes odio, vitia addit amori et incentor vitiorum, astruitur ab Ysidoro De summo bono, lib. III° , cap. V. Nempe eodem docente, ibidem Dei servi a fautoribus diaboli in hoc dicerni possunt, quod fautoribus suis diabolus blanditur, Dei vero servis molitur temptamenta contraria, eos non tenendo possidet, sed temptando persequitur; nam quia non in eis intrinsecus regnat, contra eos extrinsecus pugnat, et qui interfus amisit divinum, exterius commovet bellum. Sed sancti presago spiritu eorum insidias precognoscunt et, quamquam in semet ipsis terrenum sentiunt, indesinenter operibus sanctis exhauriunt ut de intimis Christi inveniantur. Sed secus de reprobis et diaboli fautoribus, quia multis vitiorum prestigiis mentes reproborum diabolus pertemptando deludit, nunc enim promissis decipit, nunc rebus transitoriis quasi necessariis illicit, nunc etiam ipsa inferni supplicia quasi levia et transitoria suggerit, quatenus miserorum corda in cupiditatem lasciviamque dissolvat et secum ad Tartara ducat. Et quia ipsa Johanna vitia devitabat, precipue cupiditatem, quia nil terrenum sed solum anime sue salvationem querebat, ut supra dictum est, atque lasciviam carnis, quia virginitatem servabat, licet inventor nequitie diabolus per suos ministros sepius eam propulsaverit ut illam ab illo sancto proposito deviaret, sicut ex processu preparatorio deprehenditur; sed principale nequivit. Hinc liquido valet persuaderi quod, non de fautricibus Sathane, sed de ancillis Christi fore ipsa Johanna debuit opinari, quod probat maxime timore Dei et abstinentia peccatorum. Sed, quia secundum beatum Gregorium, in Omilia, minus est mala non agere, nisi etiam quisque studeat bonis operibus insudare, studuit ipsa Johanna cum abstinentia peccatorum insudare bonis operibus, sicut ipse accepi, humiliter orando, missas devote audiendo, sepe confitendo et Eucharistiam sumendo, que sunt opera contraria Sathane; unde vere confitens diabolum accusatorem non timebit, secundum beatum Ambrosium, libro De unica penitentia, quia, in eum nullam potestatem habebit cum ipsa confessio sit salus animarum, dissipatrix vitiorum, restauratrix virtutum, oppugnatrix demonum, ut beatus docet Augustinus, libro De penitentia. Ac sic sepe ipsa Johanna confitendo, diabolum sicut quisquam fidelis oppugnabat et non sequebatur, non imitabatur, sed ei omnino ac operibus et pompis ejus dissimilis efficiebatur, quia ipse confessionem odit ac impedire molitur, cum illa debeat peccata que sunt opera ejus et perquam vere confitens consequitur indulgentiam eorum et reconciliatur omnipotenti Deo; unde et ipse Sathan, si veniret ad remedium confessionis, impetrare posset indulgentiam remissionis, ut ait Hu. de Clun[iaco]. Sed ad eam numquam veniret, sed potius fugit et ea quasi jaculo feritur, nec secundum Chrisostomum, libro De componctione « Atrociores ei dolores infligimus quam « cum plagas peccatorum nostrorum penitendo et confitendo sanamus. »
  Quod si dicatur quia confessio ipsius Johanne poterat esse ficta, sive simulata et non vera, que est unus gradus superbie, secundum beatum Bernardum, libro XII Gratia humilitatis, dicendum quod in hoc dubio semper fuit interpretandum in meliorem partem, patet per dicta sanctorum et jura superius allegata; et quod similiter vera esset confessio, facit de hoc efficax testimonium relatio sui confessoris, scilicet fratris Martini Ladvenu, ordinis Predicatorum, qui dixit quod semper et in fine dierum suorum reperit eam fidelem et devotam, ut habetur in processu preparatorio.
  Commendat insuper eam valde quia tali precedenti confessione et aliis armis pariter munita, quibus spiritus nequam prosternitur, fidelique et devota pariterque frequenti Eucharistie perceptione fruebatur, prout relatione didici, in qua dubium nequaquam esse potest celos aperiri, angelorum choros adesse, summis ima sociari, ut lux Ecclesie Gregorius plaudit, quarto libro Dialogorum, in qua etiam Domini et Salvatoris nostri Jhesu Christi recolitur memoria beatissime passionis ac commemoratio sanctissime mortis, ut Matheus XXVI° et Ia [Epistola ad] Corinthios XI°, et Magister Sententiarum docet in littera, libro X°, di. 1 et 12, et resumitur De consecratione, di. 2a , c. « Quia corporis » et c. « Hoc est » etc.
« Semel Christus » et c. sequentibus [D. G.III. 2. 35, 48, 51], ubi purgantur peccata, virtutes augentur et mens omnium spiritualium karismatum abundantia impinguatur et ideo, secundum eundem Magistrum Sententiarum eisdem libro et distinctione supra, dicitur excellenter Eucharistia, id est bona gratia, quia in hoc sacramento non tantummodo est augmentum virtutis et gratie, sed ille totus sumitur qui est fons et origo totius gratie. Felix mens que talem esurit cibum, ad talem estuat potum, tali vescitur alimento ! cum panem angelorum manducat, qui descendit de celo, qui et se manducantem in se mutat, beato docente Augustino, et unum efficit cum Christo et per unitatem incorporat in ipso, quia manducantes se corpus suum misticum facit, juxta sententiam beati Augustini in sermone De infantibus et in glossa super id prima Corinthiorum, verbo « unius panis »; et Magistri Sententiarum, libro X°, di. 19a ; et De consecratione, di. 2a , « Quia passus » [D. G. III. 2. 36]. Cum igitur mens prefate Johanne talem cibum et panem, ut innuebat ferventer, esuriret et eodem frequenter reficeretur, presumendum est quod esset de corpore Christi mistico, scilicet quia secundum eumdem beatum Augustinum in sermone De verbis Euvangelii, ut juxta sententiam, c. « Quid est christianum », De consecratione, di. 2a [D. G. III. 2. 46] et eundem Magistrum Sententiarum, libro X° di. 9a, c. primo, duo sunt modi manducandi : unus sacramentalis, quo boni et mali edunt, alter spiritualis, quo soli boni manducant; in quibus maxima dignoscitur disparitas, quia mali ad judicium, boni vero ad premium, malis est mors, sed vita bonis, ex quibus verbis colligitur quod non tantum boni, sed etiam mali sumunt Eucharistie sacramentum.
  Hinc si quis vellet calumniari prefatam Johannam, posset adstruere quod ex illa frequenti sumpsione dominici Corporis non justificaretur, neque redderetur commendabilis ejus vita. cum etiam mali sumere possint, ut dictum est. Ad quod dici potest uno modo, sicut supra dictum est, quod in dubiis semper interpretandum est in meliorem partem, modo digna vel indigna sumpsio est, nobis occulta et dubia quare etc, et si objicietur de armis et gestatione habitus virilis, respondebitur inferius. Alio modo potest dici, secundum beatum Thomam in distinctione quinta quod quantumcumque aliquis sit a peccato immunis, non tamen potest per aliquam certitudinem sciri, quia « nescit homo an amore vel odio dignus sit », Ecclesiastes IX° [1] et prima Corinthiorum IV° : « nihil mihi conscius sum, sed non in hoc justificatus sum »; potest tamen haberi de hoc aliqua conjectura, precipue per quatuor signa : primum cum quis devote verba Dei audit ut Johannes II° [Apocalypsis capitulo] ; secundum cum quis se promptum ad bene operandum invenit, quia probatio dilectionis exhibitio est operis, ut beatus ait Gregorius ; tertium cum quis a peccato, sive peccatis, in futurum abstinendi propositum habet; quartum cum de preteritis dolet. Quia in his, secundum eumdem beatum Gregorium, vera penitentia consistit; unde quis per hujusmodi signa, facta diligenter discussione sue conscientie, si devotio ferveat. ad communionem accedere potest et dominici Corporis particeps fieri.
  Sed utrum frequenter accedere et sumere debeat, respondendum est juxta notata per beatum Thomam in quarta distinctione XIIa, quod ea que in hoc sacramento geruntur, habent similitudinem cum his que accidunt in corporali nutrimento, quia enim fit quasi continua deperditio naturalis humoris per actionem caloris naturalis et exercitium laboris ; ideo oportet frequenter corporalem cibum sumere ad restaurationem deperditi, ne perditio continua mortem inducat. Similiter autem ex concupiscentia innata et occupatione circa exteriora fit deperditio devotionis et fervoris, secundum que homo in Deum colligitur, unde oportet quod pluries deperdita restauretur, ne homo totaliter alienetur, seu distrahatur a Deo; sed tamen semel saltem in anno sumere, scilicet in Paschate est de necessitate, Extra De penitentiis et remissionibus, c. « Omnis » [Xa V. 38. 12] licet Fabianus papa statuerit ut saltem ter in anno homines communicarent, hoc est in Pascha, Pentecostes et Natale Domini, ut De consecratione, di. IIa, « Etsi non frequentius »; item concilio Agatensi, c. « Seculares » [D. G. III. 2. 16 et 19].
  Sed utrum frequentius, aut qualibet die sumere sit commendabile, dicendum, secundum beatum Thomam, lib. et dist. quibus supra, quod in sumente seu recipiente hoc sacramentum duo requiruntur : scilicet desiderium conjunctionis ad Christum, quod facit amor, et secundo requiritur, reverentia sacramenti, que ad donum timoris pertinet. Primum incitat ad frequentationem ipsius sacramenti quotidianam, sed secundum retrahit. Ideo si quis experimentaliter cognosceret ex quotidiana sumptione fervorem amoris augeri et reverentiam non minui, talis deberet quotidie communicare; si autem sentiat reverentiam minui et fervorem non multum augeri, deberet interdum abstinere, ut cum majori reverentia et devotione postmodum accederet, unde quantum ad hoc unusquisque relinquendus est judicio suo, et hec est similiter sententia beati Augustini in libro De Ecclesie dog. et De consecratione, di. IIa, c. « Cothidie » [D. G. III. 2. 13] Cum igitur ipsa Johanna frequenter Eucharistiam sumeret, si indigne ad hoc sacramentum accedere scienter presumeret, censendum est quod ex tali indigna sumptione ejus fervor et devotio augeri non potuissent, quia per talem indignam sumpsionem mens ipsius Johanne ad emundationem culparum non proficeret quoquo modo, juxta Hieremie prophete vaticinium, XI° [15], dicentis : « Quid est quod dilectus meus in domo « mea facit scelera multa? numquam carnes sancte auferent a te malitias tuas? » quare dicat quod non. Et hec est sententia Ysidori De Summo bono lib. I, cap. XXIII° et De consecratione, di. 11a, « Qui scelerate » [D. G. III. 2. 24]. Imo magis gravaretur quam purificaretur, beato hoc asseverante Augustino in predicto libro De Eccl. dogm., cap. XXXIII°, in predicto c. « Cothidie », De consecratione, di. 2a [D. G. III. 2. 13] et quanto frequentius indigne sumpsisset, tanto gravius deliquisset, nec ad vitam profecisset sed ad judicium et eterne mortis supplicium, juxta dictum apostoli, Prima Corinth. XI° et De consecratione di. IIa, c. « Timorem », et in canone eadem distinctione, « Quid est Christus » [D. G. III. 2. 25 et 46]; et sunt verba Augustini in sermone De verbis Euvangelii, et recitatur a Magistro Sententiarum, li. X°, di. 9a, et idem Augustinus ad Januarium et Contra Parmenianum, libro primo. Nam indigne sumentibus, eadem pena statuitur sicut Christum occidentibus, juxta sententiam beati Ambrosii et glosa ordinaria Ia Cor. X° , super verbo : « Quicumque manducaverit panem et biberit calicem Domini indigne, reus erit etc. », et merito quoniam, inter omnia peccata gravia quibus offenditur Deus, hoc censetur gravissimum quod peccato Jude et Judeorum comparatur. Quemadmodum ostendit beatus Remigius in glosa super illud Matthei : « Ve illi per quem filius hominis tradetur » et quodammodo gravius reputatur ; unde dicit beatus Augustinus : « Magis peccat qui tradit eum peccatoribus membris quam qui tradidit eum crucifixoribus Judeis. » Concordat glosa super illud Psalmiste : « Dederunt in escam meam mel » [Ps.], quod verum est, ad minus quoad multas circumstancias quas relinquo. Et in tales ex indigna communione gravissime peccantes, diabolus haud dubium accipit potestatem, sicut de Juda legimus, Johannis XIII, quod, cum Dominus infraxisset panem, dedit eum Simoni Scarioti, et, post bucellam tum introivit in eum Sathanas. Tunc vero non accepit Corpus Christi, sed tantum panem; corpus vero et sanguinem Christi ante cum aliis discipulis perceperat, ut dicit Magister Sententiarum lib. X°, distinct. XIa in fine, et beatus Augustinus super Johannem omilia et Hugo De Sa[cramentis] ; introivit autem in eum Sathanas, non quia ante non introisset, sed quia amplius et ad majorem obsessionem introivit in eum sic, ut impelleret eum ad laqueum et desperationis interitum. Qualiter ergo erit vel sit de indigne corpus Christi sumentibus, si tantum nocuit Jude bucella panis de manu Domini indigne suscepta ! nam sancta malis obsunt, sicut mala bonis prosunt : « Bonis sunt ad salutem, malis ad judicium; unde, qui manducat et bibit indigne, judicium sibi manducat, non quia res illa est mala, sed quia malus male accipit quod bonum est », prout declarat Magister Sententiarum V° libro, di. 9a, et habetur De consecratione, di. IIa, c. « Et sancta » [D. G. III. 2. 66]. In talibus etiam secrete a dyabolo preparentur insidie, ut notat Isidorus in Sententiis, et sicut notatur in compendio veritatis theologice, libro VI°, super id, ne fiat mensa eorum : « Indigna communio pereantem hominem illaqueat, damnationem preparat, « proximum scandalizat, mentem exsequatur, temptationem subjugat, Deum irritat, vitam temporalem breviat, gratuitis spoliat. » Hec ibi quam plura : omnem devotionem spiritusque fervorem omnino extinguit et concupiscentiam incendit, Christo claudit et diabolo aperit, cujus servituti infeliciter subjicit. Ex quibus omnibus premissis colligitur quanta sit inter digne et indigne communicantes disparitas, quorum sunt effectus tam dispares et contrarii, ex quibus etiam effectibus conjecturari possumus qui sint digne seu indigne communicantes.
  Cum igitur prefata Johanna ex sua frequenti sumptione sacratissimi Corporis dominici non inciderit in illos malignos effectus, qui proveniunt ex indigna communione, saltem quod constet sufficienter aut quod videatur posse recta illatione elici ex ipsius processus summario. Sed potius signa et effectus digne communicantium fidelium in ea apparuerunt, saltem ut in pluribus quantum humana fragilitas noscere potest, quod valet ex eo rationabiliter persuaderi, quia licet sint plures effectus, tamen principalis, secundum beatum Thomam in lib. x°, dist. XIIa, est conversio hominis in Christum, ut dicat cum apostolo : « Vivo autem jam non ego, vivit vero in me Christus », Galath. II°, et secuntur alii duo effectus : scilicet augmentum virtutum et restauratio deperditorum, scilicet per peccata venialia, vel alios precedentes deffectus, per quos minuitur devotio, et hic restauratur et augetur que etiam semper est actualiter necessaria cum munditia conscientie et munditia corporali et elevatione mentis ad Deum in susceptione hujusmodi sacramenti, ut idem Thomas ponit eodem libro supra dist. 9a. Modo dicta Johanna, ut superius deductum fuit, omnia facta sua Deo attribuebat et a peccato abstinere studebat gratiamque divinam ferventer sitiebat, et salvationem anime sue solum querebat cum regis et regni consolatione, nil agere volebat nisi in Christi nomine, beate Virginis, beati Michaelis et sanctarum Katherine et Margarete, prout hec omnia asserebat et habetur ex dictis suis in processu de quibus superius facta est mentio. Quare videbatur, hoc presupposito, conversa in Christum quantum ad primum effectum. De secundo effectu, de augmento virtutum, patet de virtute confessionis, de qua supra, de virtute etiam orationis et de virtute virginitatis quas presumitur jugiter habuisse, secundum ejus capacitatem et fragilitatem. De tertio effectu, scilicet restauratione5, patet per hoc, quod ex frequentatione susceptionis hujus sacramenti celestis, augebatur ejus devotio, et fervor ad idem sacramentum et devotam auditionem missarum, sicut ex multis dictis suis collectis potest deprehendi in processu; et sic ex effectibus digne comrnunionis in ipsa Johanna verisimili presumptione compertis possumus arguere eam non indigne communionem sanctam frequentasse, quod valde ipsam commendabilem facit.
  Tertia ratio ex parte ipsius Puelle sumitur ex eo quia ipsa fuit detestata sortilegia illarum mulierum que dicuntur volitare per aera. De quorum consortio dixit se numquam fuisse cum eas abhorret, sicut patet ex processu, ex quo apparet ipsam cognovisse quid inter revelationes et diabolicas illusiones intersit, et nedum sortilegia sed et cetera vitia odisse ibidem comprobatur, cum dilectione virtutum, quod signum est potissimum quia non a maligno sed potius a spiritu bono et benigno hec habebat, sicut et quisque fidelium, unde dicit apostolus : « Quid autem habes quod non accepisti, cur ergo gloriaris quasi non acceperis? »
  Quarta ratio sumitur ex parte ipsius Puelle ex eo quod, priusquam rex vellet eam ad se venientem et ut asserebat a Deo missam sibi recipere, aut aliquam fidem dictis suis et revelationibus per eam assertis prebere quovis modo seu opinionem cur adhereret, per tres ebdomadas de mandato ipsius regis fuit examinata et interrogata diligenter a clericis et viris litteratis, qui judicarunt, post solertem inquisitionem, suo judicio in ea nil fore nisi bonum, prout ex processu colligitur ; et hoc rex recte egit quia sapiens omnia examinat, ut dicit extaticus Bernardus super cantica; et ita etiam ammonet Jesu Christi Domini nostri peculiaris secretarius Johannes ejusdem spiritu doctus in auctoritate superius allegata Ia Jo. 4° « Nolite omni spiritui credere, sed probate spiritus si ex Deo sint, quoniam multi pseudo prophete exierunt in mundum. »
  Ex parte vero revelantium et apparentium ipsi Johanne, prima ratio sumitur ex eo quia dicit illas imagines sibi apparentes circumamictas lumine et claritate in earum apparitione, quod non est proprium angelis tenebrarum, neque etiam legimus angelos lucis in Veteri Testamento patribus seu matronis sanctis cum lumine apparuisse, nisi solum in Novo, ut tangit in glosa ordinaria super Luce II°, et super verbo « Et claritas Dei circumfulsit illos » [Ev. Luc. n. 9] et multi alii doctores quos pertranseo.
  Secunda ratio sumitur ex eo quia1, in prima apparitione, ut ipsa asseruit, sibi facta et auditione vocum magnum pavorem seu timorem incurrit, ac sic primo et secundo pavida et territa ab eisdem apparentibus consolationem promuerit, quod est signum bonorum spirituum; nam sicut angelice benignitatis est paventes de aspectu suo mortales mox blandiendo consolari, ita diabolice ferocitatis est quo sui presentia territos senserit, ampliori semper horrore concutere, ut egregie super Lucam elucidat venerabilis Beda.
  Tertia ratio sumitur ex intimis atque salutaribus monitis sibi factis, ut asseruit, ab eisdem apparentibus. Primum ex eo quod dixit beatas Katherinam et Margaretam, eam exhortatas fuisse ad sepe confitendum; item quod frequentaret
ecclesiam et quod bene se regeret; item quod servaret virginitatem, que, secundum beatum Augustinum, in lib° De vitiis et concupiscentia, est in carne corruptibili perpetua incorruptionis meditatio et qua, secundum Raymundum, vix vel nunquam posset aliquid melius inveniri, unde Ecclesiastes 26° [20] dicitur : « Omnis ponderatio non est digna anime continentis ». Unde per continentiam homo triumphat de domestico inimico, per continentiam insuper homo perfecte conformatur Christo, secundum puritatem anime et corporis beato Thome refferente 2a 2e , qu. 66, ar. XI4, eidem verumtamen subsistentibus operibus bonis, juxta sententiam beati Gregorii super Lucam. Ob hoc merito dixit apostolus : « Mulier innupta et virgo cogitat que Dei sunt, ut sit sancta corpore et spiritu » Prima Corinth. VII° [34]. Hanc autem virginitatem ipsa Johanna ex monitu dictorum sibi apparentium dixit se promisisse servandam perpetuo. Que quidem monita salutaria, quia eisdem pervenitur ad regna celorum, spiritui nequam et invido nimium sunt exosa et ea nunquam eidem Johanne dedisset, aut si hoc fecisset, non ob aliud facturus credendus esset nisi ut efficacius deciperet, sicut in collationibus Patrum ; collatione abbatis Moysi legitur quod demon in specie boni angeli cuidam fratri frequenter apparuit et multa bona illi dixit, et quando vidit ipsum fratrem bene inclinatum ad credendum sibi, tunc ei persuasit ut circumcideretur et quod aliter non poterat salvari. Cum igitur voces apparentes, ut ipsa Johanna testabatur post salutaria monita, non persuaserint ei quicquam ut averterent eam a Deo, vel a fide, aut inducerent eam ad aliquod quod esset contra salutem anime sue, vel contra bonos mores, videtur quod non fuerint mali spiritus, sed potius boni; et si objiceretur hic quod persuaserunt ei ut defferret vestem virilem et arma, quod est contra legem Dei superius allegatam, posset responderi, ut inferius patebit.
  Ex parte vero revelationum et apparentium prima ratio sumitur ex desiderio illi relicto et animi ardore ad sequendum dictas voces si possibilitas illi affuisset. Dixit enim ut in processu, si bene teneo, inimicum post recessum dictarum vocum mixtum dolori gaudium habuisse et se asseruit flevisse, quia molle corporis pressa eas voces sequi non poterat; quod videtur probabile signum quod a bono spiritu fuerint, quia, sicut morum regula beatus Gregorius ait, sancti viri inter illusiones atque revelationes ipsas visiones, voces aut imagines quodam intimo sapore discernunt, ut sciant vel quid a bono spiritu percipiant, vel quid ab illusore patiantur, quarto libro Dialogorum. Non tamen est asserendum quod eidem Johanne fuerit datus tam pervius spiritus sicut illis sanctis viris, quibus per Spiritum Sanctum collata fuerat discretio spirituum, de quibus superius dictum est, sed sufficit opinari salva fide et determinatione sacro sancte matris Ecclesie, quod illud desiderium ipsius Johanne erat bonarum revelationum signum.
  Secunda ratio sumitur ex eo, quia sepe in illis apparitionibus signabat se signo crucis, licet aliquando etiam non faceret, ut patet ex responsionibus suis ; quod si illusiones fuissent, non tulissent signum crucis, sed potius evanuissent; unde habetur ex gestis beate Justine virginis et martyris Christi, quod cum ad invocationem magicam Cypriani tunc magici, nunc vero athlete1 Christi, demones eidem sancte virgini illudere presumpsissent, in diversis formis et speciebus se transfigurantes, et primo in speciem unius virginis, ut sub specie boni a sancte virginitatis proposito averteret, signo sancte crucis per eam emisso illico evanescebant, nec illud ferre poterant; nec immerito quia in illo signo sancte crucis salutifero ostenditur victoria Christi, perdicio diaboli et infernorum destructio, juxta dictum Cassiodori super psalmum IIIm ; ideo illud signum ferre non potest diabolus, quia per virtutem ejus ipse fallitur se ipso, qui fallendo hominem ejecit de Paradiso, sicut ait Anselmus in Meditationibus. Idcirco nobis datum est hoc signum in fronte quemadmodum Israeli circumcisio, per ipsum enim fideles ab infidelibus cognoscuntur. Hoc galea, scutum et tropheum adversus diabolum, hoc sigillum ut non appropinquet nobis universalis vastator, inquit Damasus, secundo libro, cap. III°; quapropter sacra Scriptura ejusdem salutifere crucis signaculo fideles docuit insigniri di. XIa, can. « Ecclesiasticarum » [D. G. I. 11. 5]5 et ob hoc signatur baptizandus signaculo sancte crucis, ut ab eo apostata diabolus effugiat, ut in can. « Postea signatur », De consecratione, di. IVa [D. G. III. 4. 63].
  Ex parte nempe regis et regum precedentium prima ratio ex superius dictis sumitur quoniam ipsa Johanna ad regis et regni liberationem, ut asserebat, mittebatur, ad quam non concurrunt angeli mali, sicut supra notatum est. Hoc verumtamen presupposito pro vero notorio quod ipsa Johanna in hujusmodi liberatione non intenderet quovismodo alicui tyrranidi, vel enormitati, neque cupiditati aut injuste cuiquam oppressioni adversariorum in hoc, seu alicujus vindicte livori, sed tantum juste liberationi et omni debite consolationi, cum alio presupposito superius dicto.
  Sed forte dicerent Anglici quod illa ratio non militat, quia liberatio per bonos angelos presupponit tyrranicam oppressionem et injustam occupationem, sed ipsi per hujusmodi tyrranicam oppressionem non occupabant regnum injuste, cum habeant, ut dicunt, jus in regno. Quare etc.
  Quod itaque verum esset si jus, ut asserunt, in regnum Francorum haberent; sed non video salva eorum pace quo jure aut quo justo4 titulo possint asserere regnum Francorum ad se pertinere; et multa contra eorum assertionem possent induci, sed non est opus circa ea injuriari.
  Secunda ratio sumitur a sanctitate et virtutum magnitudine regum precedentium, quibus mirifice decorati claruerunt et regi regum domino suo devote famulantes placuerunt, ex quo nimirum pie credendum est regnum Francorum ex merito ipsorum regum firmatum esse. Unde sacra Scriptura narrante didicimus quam plurimos reges in regno Juda olim exstitisse, « omnes tamen peccatum commiserunt, et reliquerunt legem » potentes et « contempserunt timorem Dei », preter David et Ezechiam et Josiam, Eccl. 49 [5-6]; qui soli Deo placuisse et ab eo electi fuisse inventi sunt et ex merito ipsorum, et precipue David, firmavit Altissimus regnum Juda in eternum, licet tot alii ab ipsis mali et reprobati fuerint. Unde cum, propter peccata ipsorum regum et populi, omnipotens Dominus in ipsum regnum Juda gravia flagella sepe immiserit et in captivitatem dederit, numquam tamen delere et perdere omnino voluit, sed in multitudine miserationum suarum parcebat ire anime sue, propter David servum suum, ut habetur II Regum, XIX°, et in pluribus aliis ejusdem sacre Scripture paginis innuitur.
  Quid ergo dicemus legitime et pie ut supra in prima ratione secunde questionis, in fine, suggerendo et innuendo de hoc almo Francorum regno, in quo tot incliti et sancte memorie reges processerunt, qui Deo summo placuisse non dubitantur. Quia omni genere virtutum regibus necessariarum et condecentium gloriose floruerunt, nam reges super omnes suos florere condecet et oportet : primo, veritate et clementia ; secundo, humilitate et obedientia; tertio, magnanimitate et sapientia; quarto, devotione et sanctimonia; quinto, zelo fidei pro Ecclesia ; sexto, regni sui bono regimine ; septimo, potentia virtutis et fortitudine. De primo Proverbiorum XX [28] : « Misericordia et veritas custodiunt regem, et roboratur clementia tronus ejus ». Ad quod bene faciunt exempla Valerii libro V°, cap. LI° et beati Augustini, lib. XIII° De civitate Dei, cap. X, et Confessionum, lib. V°, cap. II°, et quod beatus Ambrosius injunxit imperatori Theodosio; et Virgilius docet Eneam parcere prostratis et alibi : « Sis piger ad penas, o princeps, ad premia velox ! » Et Ovidius, libro De tristibus, docet principem debere misereri et ad penas infligendas non cito nec leviter moveri; et hoc est quod beatus Ambrosius docet prefatum imperatorem Theodosium ut ante tricesimum diem nullum condemnaret morti, quia non ex libito se ad libitum procedendum est; nam et de Domino, Genesis XVIII [20-21], dictum est qualiter clamor Sodomorum venit coram eo, non tamen statim condemnaret, sed ait : « Descendam et videbo etc. », scilicet quia cum magna deliberatione judicandum est, ira et furore penitus exclusis : quod etiam docet Isidorus De summo bono cap°. LIV° ; unde Solinus de Cesare dicit quod clementia potius quam armis vicit. Et veteres clementes extiterunt, nam et in historia Troianorum, a quibus precelsum regnum Francorum ortum habere dignoscitur, legitur quod Titus tante erat clementie, quod omnibus prodesse cupiebat, nullique nocere studebat; et in historia beati Silvestri pape legitur Constantinum imperatorem hec verba dixisse : « Dignitas romani imperii de fonte nascitur pietatis ; quid juvat Barbaros superasse si a crudelitate vincamur. » Nam vicisse extraneas nationes virium est bellicantium populorum, vincere autem vitia et peccata virtus est morum. In illis ergo pugnis fortiores nos extitimus illis, in his enim fortiores nobis ipsis sumus ; qui enim fuerit in hoc certamine superatus, victoriam obtinet victus ; victor enim post triumphum vincitur, si pietas ab impietate superatur; bene enim omnium adversantium possumus esse victores, si sola pietate vincamur; omnium etenim se esse dominum comprobat qui servum pietatis se monstraverit. Ideo semper clementiam principes habere decet super omnia, ut docet Seneca, lib°. I° De clementia, dicens : « Libet, inquit, ut clemens fiat qui vult
« Deos sibi esse clementes, ut talis sit unus quisque quales « vult sibi esse Deos ». — « Judicium enim sine misericordia erit illi qui non fecerit misericordiam. » Jacobi [Ep. II. 13].
  De humilitate si quidem et obedientia principum scribitur Ecclesiast. III° : « Filii sapientie Ecclesia justorum, et natio illorum obedientia et dilectio » et sequitur : « Quanto magnus es, humilia te in omnibus, et coram Deo invenies gratiam ». Quantum itaque reges et principes obedire teneantur Christo regi, regum Domino et sacrosancte Ecclesie, sponse ejus, ac humiliari sub potenti manu Dei, luculenter ostenditur in Historia tripertita, lib. I et in Historia Ecclesiastica, lib. IX, cap. XIX, ad quod valde facit quod in predicta Historia tripertita, lib. II, narratur de Theodosio imperatore, qui per omnia humiliter obedivit beato Ambrosio Mediolanensi episcopo; quod similiter facere omnes principes episcopis, videlicet obedire beatus Petrus precipiebat, ut Extra, De majoritate et obedientia, ca. « Omnes » [Xa I. 33. 4]. Et hoc videlicet humiliari et obedire tenentur, quia secundum beatum Gregorium, cum augentur dona, rationes etiam crescunt donorum, tanto ergo esse humilior atque ad serviendum Deo promptior quisque debet ex munere, quanto se esse obligatiorem conspicit in reddenda ratione ; et quia his virtutibus a Deo electus David sanctissime claruit et cor ejus coram eo rectum fuit, ei et prophetis ejus obediens et in omnibus fidelis et clemens, et suis injuriis et inimicis misericorditer parcens, injurias solum Dei ferventer ulciscens et in veritate judicium ejus stetit, ideo in eternum Altissimus tronum ejus firmavit, ut ex primo et secundo Regum diffusius colligi potest.
  Sed numquid in felice domo Francorum inventus est alter David electus a Domino? Audeo dicere quod sic : commemoremus enim illum digne ac sancte recordationis electum ex milibus primum ejusdem inclite domus, christianum regem Clodoveum, de quo celebris mentio habetur in Historia ecclesiastica nova li. secundo, c. XI°, qui meritis inclite ac mire sanctitatis christianissime Clotildis regine, consortis sue, ac illius luminaris mundi beati Remigii, Remensi archiepiscopi, precibus et doctrina ad fidem Christi conversus ab eodem sancto, miraculose sacrum baptisme suscepit et, cum ad fontem baptismatis advenisset, nec ibi sanctum chrisma haberent, mira res et inestimabilis dignatio miserentis Dei! ecce columba quedam cum chrismate ampullam in rostro detulit, de quo regem pontifex linivit. Que quidem ampulla in Remensi ecclesia pro suis successoribus regibus inungendis conservata fuit, ut sit memoriale perenne domui Francorum, quod tam humili quam devota et indelabili memoria sepius debet : revolvere ne peccet in Dominum Deum suum, qui tali eam decoravit insigni federe et peculiari dono, et ut magis sit semper omnipotenti Deo subjecta, et ad illi serviendum ejusque ecclesiam et ministros venerandum et fovendum promptior effecta. Qui quidem Clodoveus fuit verax in sermone, in judicio justus, in consilio providus, in charitate conspicuus, eterno Deo et ministris ejus valde humilis, obediens et devotus, et quicquid egit Dei virtute egit, qua regem Gothorum expugnavit et devicit; hoc enim proprium semper habuit, postquam baptismum suscepit, ad Domini misericordiam in omnibus se conferre, offensas ejus omnino cavere legemque ejus pretermissis omnibus devote servare; propter
quod semper in preliis victoriosus est factus et Deum celi in omnibus propitium habere promeruit. Nam cum iret, zelo succensus fidei, adversus Alaricum regem Vandalorum, heresi arriana infectum, et quemdam fluvium transire nesciret, subito apparuit una cerva que, precedens ipsum, direxit et statim disparuit, officio suo peracto; recteque illa visa, est facula egredi ab ecclesia sancti Hilarii ac super tabernaculum regis Clodovei videbatur extendi et in crastinum Alaricus subcubuit. Hic etiam Clodoveus non ingratus ad beati Petri limina, hortatu beati Remigii, auream coronam gemmis pretiosissimis insignatam direxit, sciens se a Christo solio regni esse donatum. Hec omnia in Historia ecclesiastica nova.
  Nec pretereundum est de piissimo rege Childeberto, cui cum beato Germano Parisiensi episcopo pugna erat de misericordia, videlicet quibus thesaurum spargerent, et de talentis suis egeni ditescere possent. Nam bonus princeps, sine defraudatione alicujus, ex pauperibus divites facit, et quod justa potestate a populis extorquere poterat sepe misericordi clementia donat; verba sunt beati Ysidori De summo bono, lib°. III°, cap. XLIX°. Sic et iste piissimus Childebertus Francorum rex, qui et fidelissimus Domino rex Dagobertus. qui cunctos Iudaice stirpis christianos fieri precepit, et qui nollent exilio vel morte damnari. Hic edificavit ecclesiam beati Dyonisii, et ipsam dotavit. Hec in Historia predicta ecclesiastica.
  Consequenter dixi quod principes vigere debent magnanimitate et sapientia, quam quidem sapientiam nemo potest dare nisi Deus, Proverb. II°, et Jac. I°. Cujus necessitatis ostenditur Sapientie VI° [2. 4. 10. 21-26], ubi sic dicitur : « Audite reges et intelligite, quoniam data est vobis a Domino potestas et virtus ab Altissimo, qui interrogabit opera « vestra et cogitationes scrutabitur »; et sequitur : « Ad vos ergo, o reges, sunt sermones mei, ut discatis sapientiam, et in perpetuum regnetis », et in fine : « Rex sapiens populi stabilimentum est ». Per hanc magnificatus est Salomon, Libro Regum III°, et Pacificus dictus est. Hec autem magnanimitas se debet extendere ad virtutes, secundum beatum Bernardum et beatum Augustinum, libro XI° De civitate Dei, c. XIII° ; ad mores, teste Cassiodoro, Epistola IX et beato Augustino V° [libro] De civitate Dei ; etiam et ad liberalitates, ut ponit Hu[go] libro 1°, De officiis, capitulo 33°, et Policraticus libro 3°, capitulo XIX°; unde Titus dicebat « Nemo a facie principis debet recedere tristis »; ad victorias utiles, primo Machabeorum 3° 3 et ad opera pia, magnifica et laudabilia, secundum mentem Valerii, lib. V°, cap. I.
  Sed in his omnibus, alterum considero Salomonem in regia domo Francorum, electum a Domino, et magnificatum super omnes reges terre : Karolum Magnum qui magnus a magnitudine virtutum est appellatus, ut habetur in Ecclesiastica historia nova, lib. XIV°. Nempe magnus et a magnitudine morum, quibus omnibus placuit et se cunctis amabilem reddidit, et a magnificentia liberalitatum et gratiarum quibus postulata concessit et quam plures egregie ditavit, et se invocantibus ubique auxilium prebuit pauperibus et destitutis pius condescendens et benignus subvenit, et a magnanimitate sapientie qua ita illuxit, ut non solum regnum, quin imo totum imperium quod Dei miseratione obtinuit feliciter regeret et gubernaret ac usque ad septimam ejus generationem pacifice possideret et ubique terrarum famosus et metuendus fieret qui et a beato Leone papa coronari meruit et tunc a populo romano acclamatum extitit : « Karolo augusto, a Deo coronato magno et pacifico imperatori, vita et victoria ! » Si quidem etiam magnus per opera pia magnifica et laudabilia quibus dilatatus fuit. Nam quot in alphabeto sunt littere. tot ad Dei summi cultum monasteria construxit et alias ecclesias, quarum numerus ignoratur, edificavit egregieque dotavit et cultum Dei quam plurimum ampliavit. Quem omnipotens Deus ut suum verum cultorem et fidelem servum quem super familiam suam insignem constituerat adeo victoriosum effecit, ut nequaquam similis inveniretur in orbe; cujus laus et memoria ubique terrarum permanet; per illum enim Altissimus ad nichilum redegit inimicos suos adversantes Ecclesie fideique christiane. Nam, ut de multis aliqua pauca succincte repetantur, hic, tempore beati Adriani pape, regni sui anno septimo, ad petitionem ejusdem Summi Pontificis, cum honore legato remisso, cum exercitu valido terre marisque in Italiam abiit contra Desiderium regem Longobardorum, Ecclesiam Dei vexantem juraque aufferentem; quo subacto Romam veniens omnia jura Ecclesie patrimoniumque Summo Pontifici restituit; inde rediens gloriosus princeps in Franciam, ab Adriano papa sumpta benedictione, Saxones qui terram suam invaserant et quamdam ecclesiam cum paganis comburere satagebant, cum non possent, et ipsorum vires retudit et subjecit, cum barbaris nationibus sepius pugnam habuit et ipsos ultimo ad nichilum redegit et vi gladii, quasi omnes ad fidemconvertit. Quid plura ! beatum Leonem summum Pontificem, quem aliqui filii Belial et in se ipsis sceleratiores homicide Romani mutilaverant et ab Urbe expulerant, sancto sibi personaliter conquerenti, condoluit Romamque festinans in sede sua reposuit ac injuriam Dei excelsi ac Ecclesie Dei succensus est ultus. Insuper, ipso Rome existente, nuncii patriarche Hierosolimitani ad eum venerunt pro ejus adjutorio postulando, qui cum exercitu magno ultra mare transfretavit, totamque terram sanctam in Christi nomine recuperavit. Quanta autem devotione afficiebatur ad Deum et ad Sanctam Sedem apostolicam ac dominum apostolicum quem maximo honore venerabatur et frequenter in majoribus festis personaliter visitabat eique colla, ut verus obedientie filius, humiliter submittebat, nam et dicebat : « In memoriam beati Petri apostoli honoremus sanctam romanam Ecclesiam et apostolicam sedem, ut que nobis sacerdotalis mater est dignitatis, esse debeat ecclesiastice magistra rationis; quare servanda est cum mansuetudine humilitas ut, licet vix ferendum ab illa sancta sede imponatur jugum, tamen feramus et pia devotione toleremus » quod dictum sacris canonibus est insertum, can. « In memoriam » [D. G. I. 19. 3]. Quantos Summos Pontifices ab ipsa Sancta Sede expulsos reposuit in eadem, quantis in adjutorium venit, quanta benignitate gubernabat imperium, quanta liberalitate suscipiebat pauperes et peregrinos, ut non solum palatio, verum etiam regno videretur onerosa, quia ipse pius et misericors minime gravabatur. Quanta cibi, potus parcimonia temperatus erat, quanta nihilominus eloquentia, doctrina, disciplina et diligentia ad christianum cultum et sollicitudinem circa ministros Ecclesie zelo Dei ignitus exuberabat et quam meritorum condiderat testimonium, quamque devoto transitu transierit ab hac luce et quam sint magna et permaxima que de ipso referuntur, sicut de singulari principe mundi reserare vel scribere onus magnum foret, que etiam causa brevitatis omittuntur, qui filium suum illustrissimum Ludovicum non solum regni et imperii sed et morum virtutumque heredem habere promeruit, quorum vestigia strenuissime subsequutus est rex et imperator Lotharius, ut in predicta historia latius continetur.
  Nihilominus dixeram quod reges et principes debent fulgere devotione et sanctimonia, atque zelo fidei pro Ecclesia, nam omnem regem oportet Dei legem scire et illum super omnia colere, unde scribitur Deuter. XVII [18-20] : « Postquam autem sederit rex in solio regni sui describet sibi Deuteronomium hujus legis in volumine, accipiens exemplar a sacerdotibus Levitice tribus. Et habebit secum, legetque illud omnibus diebus vite sue, ut discat timere Dominum Deum suum et custodire verba et ceremonias ejus que in lege precepta sunt. Nec elevetur cor ejus in superbiam super fratres suos, neque declinet in partem dexteram vel sinistram, ut longo tempore regnet ipse et filii ejus ». Hec ibi, ipsi enim debent prius bene regere se ipsos, quia, ut ait gloriosus Ysidorus De summo bono, lib°. III°, cap. LI°, quantoquisque in superiori loco constitutus est, tanto in majori versatur periculo, et quanto splendoris honore celsior est quisquis, tanto si delinquens peccato major est; unde dixit Socrates quod « qui multarum rerum potestatem habet, primum purgare conscientiam debet; stultum est enim ut imperare quis velit, cum ipse sibi imperare non possit », et maxime quia, secundum Boetium, tertio libro De consolatione, imperante nequitia virtus non solum premio caret, verum etiam sceleratorum pedibus subjecta calcatur; et Ovidius, De fastis : sic agitur censura et sic exempla parantur, et judex alios quod monet ipse facit, et libro secundo sine titulo : quod decuit reges, cur mihi turpe putem, eorum enim exempla in malum innumerabilium subditorum sunt casus et ruina ; quorum rei judicabantur ante solium regis celorum et tribunal eterni Judicis, quoniam teste sacro eloquio « judicium durissimum in his qui presunt fiet. Exiguo enim conceditur misericordia ; potentes autem potenter tormenta patientur; non enim subtrahet personam cujusquam Dominus, qui est dominator omnium, nec verebitur magnitudinem cujusquam, quoniam pusillum et magnum ipse fecit, et equaliter cura est illi de omnibus. Fortioribus autem fortior instat cruciatio », Sapientie V [VI. 6-9]. Si autem attendant reges et principes, qualis eorum vocatio fuerit, peccare, verebuntur cum sint dati populo non tantum in dominium sed etiam in exemplum. Ideo dicit Seneca in Troade : « Principem peccare non decet, « cum posset cor non solum manus et linguam, sed etiam oculos continere debet ». Ut sic recedens a malo et faciens bonum per boni exempli meritum luceat omnibus qui in dominio a Deo commisso sunt et sit verus Dei cultor et defensor fidei et Ecclesie ; nam ut sciat se esse defensorem fidei et Ecclesie gladium per manus episcoporum, vice tamen et auctoritate apostolorum accipit et sibi dicitur : « Esto memor de quo Psalmus [44] prophetizavit dicens : « accingere gladio tuo super femur tuum, potentissime », ut parendo vim equitatis exerceas, molem iniquitatis potenter destruas et sanctam Dei Ecclesiam ejusque fideles propugnando protegas, nec minus sub fide filios quam christiani nominis hostes execreris ac destruas, viduas et pupillos clementer adjuves et defendas, desolata restaures, restaurata conserves, ulciscaris injusta, confirmes bene disposita , etc. » et multe orationes super eum dicuntur que omnia innuunt eum debere esse cultorem justitie, fidei zelatorem et Ecclesie sancte defensorem, ad que benefacit c. « Adrianus papa Romam », LXIIIa di. [D. G. I. 63. 22] et 33a c. « Omnis » [D. G. II. 33. 3. 37] et 23a qu. 4a « Quando vult » [D. G. II. 23. 4. 39], et c.« Non invenitur », 23a qu. IVa [D. G. II. 23. 4. 41], « Administratores » [D. G. II. 23. 5. 26], quibus omnibus concordant ea que leguntur in Historia tripertita, libro primo de Constantino et libro IX° Hystorie tripertite, lib. II° de Theodosio. Quia quanto sunt majori dignitate aut preeminentia insigniti, tanto majorem ante tribunal eterni Judicis sunt rationes reddituri, teste beato Gregorio in Omelia, et sanctissime claruit rex constitutus electus a Domino, Ezechias lib. IV Regum, cap. XVIII°, et Josias ejusdem XXII° ; specialiter de tuitione Ecclesie et ejus pace, secundum Ysidorum, loco supra citato.
  Consequenter dixi quod debent fulgere reges et principes regni sui bono regimine, velut mansuetus Josue, ejusdem primo, ac potentia virtutis et fortitudine, ut Mathatias, primo Machabeorum II ; quamquidem fortitudinem a Domino postulare debent et in bonis et virtuosis operibus laudabiliter exercere, « quia non in multitudine exercitus victoria belli, sed de celo omnis fortitudo », primo Machab. III. Sed non defuerunt in excelso regno Francie qui talibus sanctitatis moribus exemplariter illuxerunt orbi, inter quos signanter recensendi
sunt sancte memorie reges Robertus et Ludovicus beatus.
  Quiquidem perfectissimus et Deo gratus Robertus, qui fuit XXXIIIus a primo rege Francorum christiano, primus in isto nomine, devotione fervens et sanctitate rutilans, multa scripsit pulchra et dictavit in divino celebrando officio, prout historie referunt; qui etiam festivis diebus ad monasteria festinabat et accepta cappa officium cum monachis decantabat. Qui etiam quadraginta annis in summa justitia tenens dominium et in amore cleri ac principum et totius populi regnum gubernavit et, licet vir militaris, tamen divino cultui mancipatus et sacris litteris eruditus; quem etiam historiographus Martinus refert in obsidione cujusdam castri fuisse et solemne festum tunc supervenisse, unde ipse relicto et ordinato ibidem exercitu ad monasterium propinquum declinavit; ubi vicem cantoris gerens dum in missa « Agnus Dei » cantaretur, ex devotione genua flectens, eadem hora muri castri obsessi virtute sue genuflexionis et merito orationis corruerunt, unde, celebratis festivitatis officiis, ad castrum rediens ipsum captum invenit.
  Recolamus insuper digna et indelebili memoria recensendum illum Dei amicum antedictum beatum Ludovicum virtutum ut ita loquar radicem, rectitudinis tramitem, perfectionis apicem et sanctitatis limitem, electum ex milibus, speculum sine macula et exemplar prefulgidum, a cunctis fidelibus imitandum, qui effulsit in templo Dei dum viveret in medio nebule sue carnis ut matutina stella ac luna plena solari lumine, veluti etiam sol refulgens in sua formosus stola; in virtute multa cujus vite singularis excellentiam signis probavit et prodigiis corruscantibus crebris miraculis manifestavit Altissimus et normam recte vivendi magnis et parvulis prebuit que sequantur; cujus pater christianissimus rex nomine Ludovicus, qui in multis partibus hereticos bellans hereses extirpavit, et filium habere promeruit, quem non tantum rerum, sed magis morum et virtutum gratularetur heredem. Qui in hac valle lacrymarum, ascensiones in corde suo disponeret eundo de virtute in virtutem, nam idem vir beatus Ludovicus ab infantia Deum omnipotentem diligere et timere studuit et abstinere ab omni peccato sub cura specialis magistri et consilio Fratrum Minorum et Predicatorum moribus et litterarum studiis traditus, cujus profectui pia et quodammodo virtutum lucerna domina Blancha regina ejus mater congaudens dicebat pluries eidem : « Plus vellem, charissime fili, te mortem incurrere quam quod per peccatum mortale tuum offenderes Creatorem. » Quod verbum devotus filius in anima sic firmavit quod divina se protegente gratia, nunquam peccati mortalis sensisse contagium perhibetur, ut ex gestis ejus deprehenditur. Prolem suam religiose nutriens se suis et aliis totius sanctitatis formam prebuit et exemplar; noverat enim quod, sicut ait Ysidorus Sent. 4°, reges vitam subditorum facile exemplis suis vel edificant, vel subvertunt; nam rex qui fuit in vitiis cito viam ostendit erroris, sicut legitur de Jeroboam, qui peccavit et peccare fecit Israel. Non sic rex iste beatus ; nam multo tempore cilicio utens, in multis jejuniis corpus spiritui servire cogebat; in quo decor omnium virtutum, humilitas, adeo radiabat ut quanto major erat velut alter David, tanto humilius se gerebat, quolibet sabbato secreto pauperum pedes lavans, detergens et osculans, cuilibet pecuniam tribuendo, certis etiam diebus ducentis pauperibus antequam ipse comederet manu propria fercula ministrabat, semper in prandio et cena tres senes pauperes comedentes habebat, quibus de cibis suis sepe mittebat et interdum cibos manibus pauperum contrectatos ipse sumebat. Nullus enim enarrare sufficeret quam pia super pauperes et afflictos gestabat viscera : hospitalia construens, egentibus munera tribuens, leprosis horribilibus etiam manu propria serviens, veniens sepe enim ad domos in quibus jacebat infirmorum pauperum multitudo, nullius infirmitatem et immundicitiam abhominans eis interdum flexis genibus ministrabat. Contigit etiam quod in abbatia Regalis Montis, quam ipse fundaverat, leproso monacho oculis et naso privato flexis genibus ponendo cibum in ore cibaria ministravit, Christum pauperem in suis pauperibus honorando et semper humili veste contectus, orationi, contemplationi et meditationi crucis Christi inhians et signum crucis ubique devote reverens, opprobria fidei et blasphemias audire non poterat. Unde, quadam die, quemdam quem blasphemantem audiverat in labiis ferro calido cautherizari precepit, « Vellem » inquiens « in labiis meis talem indecentiam sustinere, dummodo hoc vitium blasphemie pessimum de regno meo tolleretur. » Unde charitate in Deum et proximum totus ardebat. Quanta autem devotione precipua venerabatur sanctas reliquias, signanter sacrosanctam coronam Domini spineam et magnam partem sancte crucis ac ferrum lancee quod latus apperuit Salvatoris, quibus ipse Salvator dignatus est ineffabili dignatione hoc insignire regnum eisdem reponendis, constructa ab eodem sanctissimo rege capella pulcherrima in regali palatio, et sanctas Dei ecclesias ac pontifices et alios Dei ministros ; quantas etiam domos et monasteria religiosorum construxit eisdem largas eleemosinas ac proventus impendens, longum esset enarrare. In regimine vero regni tam potenter et prudenter se habebat, quod, numquam personarum acceptor, unicuique jus suum reddere non tardabat. Bis etiam in ebdomada causis pauperum specialiter intendebat, et, ut fidelis et bonus operarius malos vepres de vinea domini sui eradicare tota animi vigilantia curavit, nam usurarum voragines refrenavit et insuper duella prohibuit que sine gravi peccato exerceri non valent, nam nulli, sive clerico, sive laico, licitum est duellum facere, ut q. na [D. G. II. 2. 5. 22] « Monomachiam », nam ei est contra illud preceptum : « Non tentabis Dominum Deum tuum » Deuteronomii VI et Matthei X. Quod nullo
modo transgredi presumendum est 22a qu. la « Queritur cur patriarcha » [D. G. II. 22. 2. 22], etiam expresse prohibetur lege seculari, C. De gladiatoribus, 1. unica [C. XI 43] ; et non tamen facta, vel opera, verum etiam spectacula, ut ibidem concordat in hoc Gof[fredus] et Ho[stiensis] et Thomas, 2a 2e qu.art. XCV, ar. 8° in fine et Ray[mundus] in Summa, libro 2°; et secundum eumdem Ray[mundum] et Ho[stiensem] et nulla consuetudo vel verius corruptela potest aliquem excusare, quia diuturnitas temporis peccata non minuit, sed auget, Extra de Simonia, c. « Non satis » et c. « Cum Ecclesie » [D. G. v. 3. 8 et 9]. Nec solum peccant duellum offerentes et suscipientes pro quavis causa, verum etiam secundum eumdem Ram. judex qui deffert vel prestat auctoritatem et forte magis, quia potius tales ex officio coercere debent. Item assessores et qui dant consilium ad hoc auxilium vel favorem, nec obstat quod crimen lese majestatis, crimen perduellionis appellatur, quia illud non fit ideo quia in illo crimine et non
in aliis sit admittendum duellum, sed quia perduelles dicuntur hostes, vult ergo dicere crimen perduellionis, id est crimen hostile, ff. De verborum significatione « Quod nos hostes » [Dig. L. 16]. Et sic potest quod nullo modo, nulla causa, nulla necessitate duella sunt permissa, neque etiam torneamenta que sine peccato mortali exerceri non possunt, quia a sacris canonibus probibentur Extra, c. I° [Xa 5. 13. I ], quia talis ludus noxius est et illicitus, nam et si quis ibi moriatur, non debet in cimiterio sepeliri. Et ista deberent reges et principes, summo studio, a suis regnis et dominiis penitus evellere, exemplo ejusdem beati Ludovici regis cujus prohibitionem maxime in suo regno infringere nemo deberet presumere, quia recto tramite incedunt qui ejus regiam vitam sequuntur.
  Quid plura ! Idem sanctissimus rex, ardore fidei totus accensus, cum suis fratribus cruce suscepta, ad dilatationem fidei, ad Terram Sanctam mare transivit, et, post multam occupationem terre gentilium, secreto Dei judicio, qui ipsum in adversis probare disponebat, cum suo exercitu manibus incidit impiorum. Eductus autem de manibus eorum, non statim loca sancta deseruit, sed per quinque annos continuos remansit in Syria, captivos redimens et multos Sarracenorum ad fidem sua religione convertens. Sarracenis autem petentibus ut in pactione facta de solvenda pecunia pro sua et suorum liberatione adderet, quod fidem Christi negaret si pactum non servaret, se facere negavit dicens : « Tantum verbum de fide neganda horreo, quod hoc non possem exprimere sono vocis. » Addidit etiam minis eorum quod si corpus oeciderent, animam non haberent. Itaque pretermittendum nequaquam arbitror quod filio ejus domino Philippo, rege Francorum christianissimo referente recensetur : « Dum, inquit, ad Aquas Mortuas naves assensuri, dominum genitorem nostrum ego et fratres mei Johannes et Petrus deduxissemus ad suam, alias pro nobis paratas intraturi, ipse in navem sursum levatus, nos in barga veneramus, aspiciens deorsum : Audite, ait, filii, audite patrem vestrum. Et nos pariter instruens, ad me tamen sermonem dirigens. Considera, ait, fili, quod ego jam grandevus alias pro Christo transfretavi, et quod mater tua regina in diebus suis processerit, regnum nostrum, favente Domino, possedimus pacifice. Vide igitur quod pro fide Christi et ejus Ecclesia nec mee parco senectuti nec matri tunc desolate misereor. Delicias, honores relinquo ac expono pro Christo divitias. Te quoque qui regnaturus es, et fratres tuos ac sororem duco, etiam quartum adduxissem filium si pubertatis annos plenus attigisset, te idcirco te audire volui et animadvertere in te ipso, ut post obitum meum cum ad regnum perveneris pro Ecclesia Dei et ejus fide sustinenda ac defendenda nullis parcas, nec tibi, nec tuis, seu regno, vel uxori, aut liberis. Tibi enim et fratribus tuis do exemplum ut et vos similiter faciatis. » Omnia ejus laudabilia gesta ac mire sanctitatis opera, necnon et finem vite atque transitum gloriosum ex hoc mundo ad celum digne et sufficienter exprimere quis valeat? Quem sacrosancta mater Ecclesia tam gloriose recolit et in catalogo sanctorum adscribit, eumque adorat, invocat, veneratur et colit. O quam igitur magna Dei electa in hoc Francorum regia domus, quam nobilis, quam excelsa, quam sancta radix, a qua tam gloriosissimi et colendissimi principes emanarunt! Quid ergo, putamus ne hanc domum unquam a Deo fuisse derelictam, quam tantis decoravit prerogativis! Absit, licet enim eam sepe flagellaverit peccatis exigentibus more pii patris, non tamen dereliquit. Nec estimandum est eam, in radice fidei et meritis ipsorum sanctorum regum sic catholice fundatam, delusam tamdiu fuisse per aliquam magam, vel sacrilegam, aut demonum invocatricem et revelationum et apparitionum divinarum confictricem, maxime cum voluntas regis tempore adventus sepius supra nominate Johanne et in tanta tribulatione sicuti tunc affligebatur, nollet quovis modo errare aut qualicumque uti mala arte. Ymo omnino abhorreret adjutorium et consilium demonum, et ob hoc examinari voluit dictam Puellam, prout dictum est, nec aliunde sperabat adjutorium, nisi de summo celorum habitaculo, sicut credo. Ideo pie credendum posse estimo ut Deus excelsus et omnipotens, qui percutit et sanat, humiliat et sublevat, neque derelinquit sperantes in se, meritis precipue beati Ludovici ac predictorum sanctorum regum visitare dignatus sit regnum per unam simplicem puellam, interveniente forsan beato archangelo Michaele et sanctis virginibus prenominatis, ut adscribatur tota liberatio non humane sapientie, industrie, vel potentie, sed tantum divine miserationi et clementie, et meritis precipue ipsorum sanctorum regum precedentium; ut etiam perpendatur quod supra allegatum est, facile est concludi multos in manus paucorum, et non est differentia in conspectu Dei celi liberare in multis et in paucis, « quoniam non in multitudine exercitus victoria belli, sed de celo fortitudo » est, Primo Machabe. cap. III°. Ex his omnibus igitur rationibus sic deductis, videtur posse concludi verisimiliter pie estimandum fore prefatam Johannam non fuisse a malo spiritu, sed potius a bono; totum tamen arbitror relinquendum divino concilio absque alia temeraria deffinitione.
  Nunc restat respondendum ad argumenta superius facta in pede questionis, ad primum, ubi dicitur quod ipsa Johanna non poterat esse a Deo, quia jugiter solvebat legem Dei, scilicet vestem virilem et arma deferendo etc. in quo semper magna fuit mihi ambiguitas, sed tamen dupliciter potest ipsa Johanna ad hujusmodi habitus virilis et armorum delatione excusari.
  Primo si hoc fuerit divina dispensatione, quia tunc omnino licitum est, sicut legitur Dehbora introisse exercitum cum Barac filio Abinoem et Zabulum et Neptalim accersitis decem milibus pugnatorum adversus Sisaram principem exercitus Iabin regis Canaan; que quidem Dehbora victoriam obtinuit adversus eum et cecidit in manu ejus et Jahel uxoris Abercinei disponente Deo, ut Judicum c. IV°, et c. V° [Judicum V, 7-8] dicit : « Cessaverunt fortes in Israel et quieverunt donec Dehbora surgeret mater in Israel; nova bella elegit Dominus et portas hostium subvertit ipse ». Sic divina dispensatione potuit hoc facere licite predicta Johanna, sed utrum in hoc divina intervenit dispensatio certum non habemus, nisi quod monemur ad hoc ex pluribus conjecturis et rationibus prenotatis et deductis.
  Quod etiam, si objiciatur quod non est simile in Dehbora et in ista Johanna, quia illa Dehbora habet pro se sacre Scripture testimonium, ista Johanna minime, item quia ipsa Dehbora adversus infideles, ista vero adversus fideles, potest dici quod non omnia que fecit Dominus scripta sunt, ut dicitur Johannes, ultimo [Ev. Joh. XXI. 25]; licet vera sint, tamen multa sunt apocripha et ideo, quia ipsa Johanna non habet de Scripturis sanctis testimonium nec ab Ecclesia auctoritatem, quicquam creditur de ea, pie creditur, verum quia semper humanior et benignior pars est fovenda; quod si bene opinantes de ea non habent auctoritatem quod fuerit a spiritu bono, nec ipsi male opinantes de ea habent auctoritatem quod fuerit a malo, et in hoc dubio interpretandum fuit semper in meliorem partem, videlicet quod fuerit a bono, ut supra deductum fuit, et hoc maxime pensatis rationibus, presumptionibus, bonis indiciis pluribus et exemplis; neque enim omnes sancte mulieres habent a sacra Scriptura testimonium, quia non fuerunt tempore illorum qui eam Spiritu Sancto inspiratam ediderunt, licet que adscripte sint cathalogo sanctorum habeant a Deo et Ecclesia sacrosancta sufficienter. Sed insuper neque omnes sancte vel bone mulieres habent a sacra Scriptura testimonium, nec adscripte sunt cathalogo sanctorum, nec aliud habent testimonium, nisi solum suorum bonorum operum, et tamen de ipsis male opinari, non tantum in bonis manifestis, sed etiam in dubiis, esset judicium temerarium et grave peccatum, ex superius allegatis. Quia igitur opera et gesta superius dicte Johanne relata bona fore ostensa sunt, ut videtur, quod nullus debeat eam reprobare, in bonis maxime, sed neque in dubiis, et minus eam condemnare, unde jura promptiora sunt ad absolvendum quam ad condemnandum, Extra De probationibus, « Ex litteris » cum sua glossa [Xa II. 19. 3], et habet locum in dubiis et obscuris, ut canonis glossa tangit. Cum ergo ipsa Johanna assereret arma et habitum virilem ferre divina dispensatione et hoc possibile erat, exemplo Dehbora preallegato, et demum haberet testimonium bonorum operum de quibus supra non debuit de levi improbari in sua assertione, quia nihil asserebat impossibile Deo aut inconveniens vel pure malum. Forte hic objiceretur iterum quia mulierem arma ferre et habitum virilem et bellis se immiscere est pure malum, cum sit divina lege prohibitum, ut dictum est, modo de pure malis licitum est judicare; dicitur quod loquendo simpliciter utrumque horum verum est; sed si hoc fiat divina dispensatione non est pure malum nec quovis modo illicitum, et adhuc si non apparebat in hoc divine dispensationis efficax testimonium ex conjecturis et inductis rationibus prenotatis, videtur mihi, salva debita correctione, quod priusquam aliqua gravi pena corporali plecteretur, debebat auctoritate Ecclesie inhiberi per modum qui dicitur inferius in solutione secundi argumenti; et in omnibus similibus que ad hec, ut licite fiant, opus habent divina dispensatione, que est nobis occulta, et in hujus revelationibus et aliis etc, priusquam sequantur vel recipiantur, consulendus esset summus pastor Ecclesie, qui Christi vicarius est, ne de facili fideles seducantur, et propter alia multa in quibus pericula vertuntur animarum, que prolixa egerent discussione et ejus foret expectanda sententia.
  Nec obstat quod contra fideles, scilicet Anglicos, pugnavit, quia non in quantum fideles contra eos pugnavit, sed potest dici quod in quantum essent regnum opprimentes et absque justo titulo constito debellantes, sine omni injuria tamen loquendo. Quod fieri potuit etiam mediantibus angelis bonis, patet ex exemplis et rationibus superius allegatis, quoniam et angeli sancti cooperatores sunt justitie, que, communi utilitate servata, suam unicuique tribuit dignitatem sicut docet Tullius in Rethorica sua, que etiam, secundum beatum Ambrosium, libro primo De officiis, nil alienum vendicat, cuilibet dat quod suum est, negligit propriam utilitatem ut servet communem equitatem, et secundum eumdem « Prima justitia est in Deum, secunda in patriam, tertia in parentes, quarta in omnes; nempe justitia non novit patrem, non novit matrem, veritatem novit, personam non accipit, Deum imitatur », resonante Cassiodoro super illud psalmiste « et operatur justitiam », quod anthonomastice attribuitur ordini Tronorum beato, eo quod in eis Dominus sedeat et per eos judicia sua decernat, seu disponat, profitente Ysidoro Ethimolog. lib°. VII°, cap. v. Unde divina Providentia solet corruptos hominum mores bello emendare atque conterere, vitam autem mortalium justam atque laudabilem talibus afflictionibus exercere probatam, beato — De civitate Dei lib. I° — asserante Augustino. Ubi autem divina Providentia adest, non dubium sanctos angelos sepius advenire et, dispensante Deo, ministeria sua ad ipsius gloriam et universi decorem et perfectionem rectissime agere. Sed non sunt estimandi sancti angeli bellis cooperari, nisi quatenus justa sunt et justum finem habent, ac charitatem et zelo justitie promoventur. In quibus, licet multa requirantur antequam bella justa censeantur, tamen tria sunt necessaria, secundum beatum Thomam 2a 2e, XLIX, articulo 1°. Primo auctoritas principis, sive ecclesiastici, ut quando pugnatur pro Ecclesia, sive secularis, 23a qu. la « Quid culpatur » [D. G. II. 23. 1. 4] cum sua glossa ; et intelligo quando de illis, contra quos bellum est gerendum, non potest haberi jus in judicio, quia bellum debet esse necessitatis et non voluntatis, eadem causa et qu., c. « Noli existimare » [D. G. II. 23. 1. 3]. Secundum quando requiritur in bello ut sit justa causa, ut beatus Augustinus docet in libro V°, qu. eadem, eadem causa, c. « Dominus noster » [D. G. II. 23. 1. 3] antequam causa sit justa seu bellum sit justum et non injustum multa requiruntur de quibus cavetur in glossa, eadem causa, qu. 2a, « Quod autem » [D. G. II. 23. 2] Tertium quod requiritur est intentio recta, qua scilicet intenditur, vel ut bonum promoveatur, vel ut malum evitetur, unde non licet bellum gerere ex odio vel ambitione aut cupiditate, sed propter justitiam et caritatem, utilitatem et conservationem rei publice, ut in prefato canone « Quid culpatur » et c. « Militare » [D. G. II. 23. 1. 5] . Unde neutrum istorum nec duo sufficiunt sine tertio, nec e converso, nam etsi sit legitima auctoritas indicentis bellum et causa subsit justa et desit intentio recta, nihilominus propter pravam intentionem bellum redditur illicitum; dicit enim beatus Augustinus, in libro Contra Faustum : « Nocendi cupiditas, ulciscendi crudelitas, implacatus et « implacabilis animus, feritas rebellandi, libido dominandi, etsi que similia, hec sunt que in bellis jure culpantur. » Idem, Contra Manicheos, ut in predicto capitulo Quid culpantur ». De hujusmodi bellis justis, vel injustis, egregie pariterque diffuse tractat doctor irrefragabilis magister Alexander de Alliaco III° Sententiarum q. 187 et 188. Si igitur subter erant bellis que gerebantur per prefatam Johannam, et ejus vita irreprehensibilis apparebat gravi reprehensione, et premissis presuppositis ubique superius prenotatis extantibus veris, et maxime quod juxta esset causa belli et intentio recta, cum aliis requisitis et signanter quod nullos haberet odio, imo quod omnes diligeret et amicos in Deum et inimicos propter Deum et solum ex charitate certaret pro justitia, pietate permota, hinc liquido videtur posse inferri ipsam Johannam hoc egisse per divinam Providentiam et dispensationem cooperantibus meritis ipsorum regum sanctorum et aliis, ut supra habetur.
  Secundo potest ipsa Johanna ab hujusmodi delatione habitus virilis excusari e t hoc fecerit ex rationabili causa. Quia tunc fieri potest sine peccato, pro quo notandum quod, sicut dicit beatus Thomas, 2a 2e , qu. CLXIX, art. 2° cultus exterior debet competere conditioni persone, secundum communem consuetudinem, et ideo de se vitiosum est quod mulier utatur veste virili et e converso; et precipue quia hoc specialiter prohibetur in lege divina preallegata, quia gentiles tali mutatione habitus utebantur ad idolatrie superstitionem. Potest tamen hoc quandoque fieri, ut idem beatus Thomas dicit ibidem, sine peccato propter aliquam necessitatem, vel causa occultandi ab hostibus, vel deffectum alterius vestimenti, vel propter aliquid aliud hujusmodi. Quia ergo, ut
percepi, iste cause concurrebant in ipsa Johanna, potest inde excusari, et hoc precipue si proponebat resumere habitum muliebrem, officio suo peracto, absque mora.
  Ad secundum argumentum, in quo dicitur ipsam fore precisam ab Ecclesia et anathematizatam, auctoritate illius capituli. « Si qua mulier » [D. G. I. 30. 3] et per consequens eam non esse a Deo, respondendo ad hoc, presupponendum est quod fuerunt quidam heretici Manichei qui tenebant et asserebant neminem salvari posse nisi teneret et crederet contrarium eorum que in canonibus dicte distinctionis XXXe continentur; et ideo sancti Patres in generalibus conciliis congregati anathematizaverunt errores illorum hereticorum, prout in dicta distinctione cavetur. Ideo secundum quosdam mulier non incideret in penam illius canonis, nisi crederet oppositum ejusdem canonis sicut illi Manichei faciebant, cui sententie videtur Jo. An[dree] in Mercuriali concordare super regula « Ea que fiunt », De regulis juris, libro VI° [Sexte. v. 12], dicens quod mulier non debet uti veste seu habitu suo statui non congruente nisi fieret ex causis etc, quia legitur Deuteronomii ubi supra « Non induetur mulier » etc. Et apostolus mulieris habitum disposuit 1a Corinthiorum [I. 11] ut ibi dicitur : « vir orans aut prophetans velato capite, deturpat caput suum », unde dicit idem Jo. An[dree] quod episcopus ex causa potest inhibere mulieribus sue diocesis ne vestibus sibi non congruentibus utantur, aut coloribus facies suas fuscent, etc. et hoc sub pena excommunicationis, aut alia pena de qua sibi videbitur. Ex quo videtur quod si mulier veste virili uteretur, non esset ipso facto excommunicata seu anathematizata quamvis esset excommunicanda, et hoc nisi teneret illum errorem eorumdem Manicheorum. Sed credo quod etiam sine illo errore incideret in penam illius canonis, si hujusmodi vestem virilem defferret proposito malo et meretricio, ut videtur tangere glossa ordinaria dicti canonis, super verbo proposito, et expressius Archidiaconus [Guido de Baisio] in Rosario super eodem verbo proposito, nam dicit sic proposito scilicet malo et meretricio; secus si bonum haberet propositum, scilicet ut peregre proficiscatur, vel ut castitatem servet, cum alias timeat de ea perdenda secundum Hu[guccionem], quia in his casibus non incidit in penam dicti canonis; et quia dicta Johanna in delatione habitus virilis malum propositum non habebat, ut asseruit, sed bonum, quia ob amorem castitatis defferebat, scilicet ut eam melius servaret inter viros inter quos conversari habebat, et aliis causis rationabilibus, ideo non videtur fuisse ex hoc precisam ab Ecclesia et anathematizatam, quare non videtur argumentum militare. Et hec sufficiant quantum ad primum articulum.  Quantum ad secundum articulum, in quo criminatur perniciosa seductrix, notandum quod ibi sunt duo vocabula, videlicet perniciosa et seductrix. Secundum Papiam illud dicitur perniciosum quod est calamitosum, funestum, qui operam dat ut aliquem perdat. Seductrix vero dicitur a seducendo, quod est decipere aut aliunde aliquem abducere, secundum beatum Augustinum sermone 29, scilicet a bono ad malum, vel a malo ad bonum, et sic quandoque sonat in bonum, quandoque in malum. Sed, cum dicunt perniciosa seductrix, non potest sonare nisi in malum. Sed quare judicari debuerit perniciosa, neque seductrix, non vidi in toto processus summario, cum ipsa potius salvationem hominum, ut ex dictis suis videtur, sitiret quam perditionem, neque aliquem a via veritatis et fidei tramite avertere temptaret et per sophisticas doctrinas errorum quemquam decipere moliretur. Contra secundum, prout ex gestis et dictis ejus satis potest deprehendi, forte sic eam criminantes hunc articulum, seu hoc geminum vocabulum, quod sibi imponunt, elicere satagunt; ex primo arbitrantes eam plures decepisse per fictionem revelationum et apparitionum divinarum, sed si succumbunt in rimo, restatque etiam in secundo. Ideo pertranseo.
  Quantum ad tertium articulum calumniatur ut presumptuosa. Presumptuosa dicitur a presumptione; presumptio autem accipitur aut ut est unus gradus superbie, de quo tractat beatus Bernardus in libro De 12 gradibus humilitatis, vel ut est vitium communiter juvenibus annexum. Quia, secundum Aristolem, II° Rheticorum, juvenes sunt presomptuosi causa triplici : quia sunt magne spei, et hoc est secundum tres cognitiones objecti ipsius spei. Objectum si quidem spei est bonum arduum et possibile, de quibus etiam tractat magister Rob. Hol[kot] super lib. Sapientie 1. 23, aut prout est una species peccati in Spiritum Sanctum, que est quando quis de misericordia Dei minus presumit et in peccatis manens judicium Dei evadere estimat et quasi Deum non esse justum sua presumptione estimat; de qua tractat Magister Sententiarum, lib°. II°, dist. XLIII. Contra quos tali presumptione noxios scribitur Eccles. V° [5-9] « De propiciatu peccatorum oli esse sine metu, neque adicias peccatum super peccatum. Et dicas : miseratio Dei magna est, multitudinis peccatorum meorum miserabitur. Misericordia enim et ira ab illo cito proximant et in peccatores respicit ira illius. Non tardes vindicte disperdet te. » Neutro istorum modorum invenio prefatam Johannam presumptuosam fuisse; non primo modo, quia tales presumptuosi presumunt de se et estimant se aliquid magni esse, contra quos apostolus dicit Galath. VI° [Pauli Ep. Galat VI. 4] : « Si quis se estimat aliquid « esse, cum nihil sit, ipse se seducit », etiam non vocati se ingerunt, ut beatus Bernardus ponit ubi supra, et laudes sibi querunt, non Deo, et credunt se scire que nesciunt, ut Vegecius, De arte militari lib. III°, ponit. Sed prefata Johanna non estimabat se aliquid magni esse, cum dicebat, ut habetur ex processu : « Placuit Deo per unam simplicem puellam etc. » In quo verbo recognoscebat se gerere et scientiam insignem, etiam totum attribuebat Deo et non sibi, in hoc quod dicebat quod « Placuit Deo sic facere etc. » et in hoc quod dicebat quod victoria vexilli et sua omnia erant Deo attribuenda, et spes victorie erat fundata in Deo et non alibi. Etiam vocata et jussa dispositione divina, ut asseruit, venit ad regem pro liberatione regni et non se ingessit, sed potius se excusavit dicendo voci quod « Ipsa erat una pauper filia nec sciret « equitare, nec ducere guerram etc. » Nec alias, ut percepi, in verbis vel in gestu apparebat superbia, neque videtur fuisse presumptuosa, illa presumptione juvenum et potentum. Quia laborantes illo vitio non de Deo, sed de sua virtute, gloriantur; contra quos dicitur Jud. VI° [Judith. VI. 15] : « Non derelinquis presumentes de te et de sua virtute gloriantes humilias. » Sed ista Johanna non in sua virtute sed solius Dei confidebat, cum dicebat quod omnia erant Deo attribuenda, et spes victorie erat fundata in Deo et non alibi, sed neque eam estimo judicandam presumptuosam fuisse illa presumptione que est peccatum in Spiritum Sanctum propter frequentem suam confessionem, de qua dictum est, et quia nolebat manere, ut dicebat, in peccato mortali, et quod esset magis dolens de mundo, si sciret se non esse in gratia Dei, quod non faciunt tales presumptuosi, non verentes judicium Dei, quia tamen evadere non poterunt.
  Quantum ad quartum articulum dicitur leviter credens qui credit cito, levis corde est et minorabitur teste sacra Scriptura Eccl. XIX°. Que quidem levitas maxime cavenda est in spiritualibus, quia ibi periculosius agitur. Hanc autem Johannam, credo, estimarunt talem, videlicet quod esset leviter credens, quia pretendunt eam leviter credidisse vocibus et revelationibus et apparitionibus sibi, ut asseruit, factis; et in hoc videntur sibi ipsis contradicere, quia in primo articulo dicunt eam hujusmodi revelationum et apparitionum divinarum mendosam confictricem fuisse, et sic, per consequens, eas non habuisse. In isto vero presupponunt eam illas habuisse, sed tamen eis leviter credidisse; ostensum est tamen superius satis verisimiliter, ex piis rationibus, ipsam revelationes et apparitiones habuisse, et sic potest ostendi non minus leviter credidisse, quia, ut ex processu colligitur primo et secundo, factis sibi hujusmodi apparitionibus territa fuit nec credebat illis, donec, ut dixit, angelus affaretur et consolaretur eamdem ; recurrit etiam ad rationis remedium, missas celebrari faciendo et munera sacerdotibus offerendo in honorem sanctarum sibi, ut dixit, apparentium. Ideo non videtur leviter credidisse, consideratis maxime consolationibus spiritualibus, quibus dicebat se repleri, et salutaribus monitis illustrari ab ipsis vocibus et aliis signis, supra in primo articulo designatis, et videtur excusari ab adoratione ista quod fallaces spiritus forent, secundum ea que supra notata sunt in eodem primo articulo, secundum magistrum Alexandrum de Alis, in libro tertio et glossam ordinariam super illud : « Ipse nim Sathanas transfigurat se in Angelum « lucis. »
  Quoad quintum articulum dicitur superstitiosa. Superstitio, secundum Ysidorum, Etymologiorum lib. V°, cap. 3°, dicta est eo quod sit superflua aut supernocitiva observatio. Secundum vero Papiam dicitur et potest dici superflua,
supernoscitiva et superinstituta, quia non a Deo nec a natura, sed super inventa ad malum et ad nullum bonum a fallacibus spiritibus comprobatur. Unde, secundum eumdem Pa. superstitiosus falsus religiosus dicitur, quia superstitio est falsa demonum religio seu observatio, nam secundum beatum Thomam sicut religio est cultus debitus Dei, illa superstitio est cultus indebitus demonum, et secundum beatum Augustinum, II° De doctrina Christiana, cap. XXIV, tales observationes non sunt nisi quedam pacta cum demonibus inita. Idem concordat De civitate Dei, lib°. XXII°, cujus etiam sententia est beatus Thomas q. 96 et ita qui superstiosis remediis et observantiis innititur, superstitiosus esse convincitur, de quibus beatus Augustinus loquitur in hunc modum. Hec vanitas magicarum artium traditione malorum angelorum in toto terrarum orbe plurimis seculis invaluit et per inventiones earum inventa sunt aruspicia et augurationes et alia que dicuntur oracula, vel nigromantica. Item idem Augustinus [D. G. II. 26. 7. 16] : « Non observetis dies qui dicuntur Egiptiaci et kalendas januarii, in quibus cantilene quedam et comessationes et adinvicem dona donantur, quasi in principio anni boni fati augurio, aut alios menses, aut tempora, diesve, aut annos, aut lune, aut mensis, solisve cursum, quia qui has et quascumque divinationes aut fata, aut auguria observat, aut attendit, aut contendit, aut consentit, observantibus; qui autem talibus credit, aut ad eorum domum vadit, aut in sua domo introducit ut interroget, sciat se fidem christianam et baptismum prevaricasse et paganum et apostatam, id est retro euntem, et Dei inimicum, iram Dei graviter in eternum incurrere, nisi ecclesiastica penitentia correptus Deo reconcilietur. Dicit enim apostolus : « Sive manducatis, aut bibitis, aut aliquid aliud facitis, omnia in nomine Domini nostri facite, in quo vivimus, movemur et sumus. » Quid plura, hujusmodi superstitiosos observatores exprobrat idem apostolus, Galath. IV [Pauli Ep. IV. 11] :« Cum cognoveritis Deum, imo cogniti estis a Deo; quomodo « convertimini iterum ad infirma et egena elementa, quibus denuo servire vultis? Dies observatis et menses et tempora « et annos. Timeo autem ne forte sine causa laboraverim in vobis ». Hec similiter omnia condemnat et abhorret Ecclesia sancta catholica, ut 26a qu. 2a et qu. 5a per totas et qu. 5a c. « Non licet » et in quatuor canonibus sequentibus, et etiam Extra, t. per totum [D. G. II. 26. 2 et II. 26. 5. 3 et ss. ; Xa v. 21] Hinc etiam beatus Augustinus in Enchiridio tales superstiosos observatores dierum lamentatur, dicens : « Qui existimat quam magnum peccatum sit dies observare et menses et annos et tempora, sicut observant qui certis diebus sive mensibus, sive annis volunt vel nollunt aliquid inchoare? Eo quod, secundum vanas doctrinas hominum, fausta vel infausta existimant tempora, nisi hujus mali magnitudinem ex timore apostoli pensaremus qui talibus ait : Timeo ne forte sine causa laboraverim in vobis »; et habetur 26a qu. 7a c. « Quis existimaret » [D. G. II. 26. 7. 17]. Ad quod genus superstitionis pertinent omnes ligature atque remedia execrabilia que ars, seu disciplina medicorum condemnat, sive in precantationibus, sive in caracteribus, vel in quibuscumque rebus, suspendendis atque alligandis, in quibus omnibus ars demonum est, ex quadam pestifera societate hominum et angelorum malorum exorta. Unde cuncta vitanda sunt a Christiano et omni penitus execratione repudianda atque damnanda. Facit ad hoc c. « Non observetis », 26a qu. 7a [D. G. II. 26. 7. 16], ubi damnantur etiam observatio dierum, horarum, vel mensium ad aliquid inchoandum, vel sciendum mortem, vel vitam hominum, prospera vel adversa somnia vel auguria avium, carmina herbarum,
precaciole scripture, id est brevia pro quavis infirmitate super homines et animalia, quia talia predicta nihil remedii conferre possunt aut animalibus claudicantibus, vel moribundis, quicquam mederi, sed laquei sunt diaboli et insidie ad homines decipiendos ut in causa et qu. c. Admoneant [D. G. II. 26. 7. 15], et tales ab Ecclesia sacrosancta, tamquam membra corrupta et putrida, a corpore Ecclesie prescindantur et proiciuntur, ut 26a qu. 5a Non oportet [D. G. II. 26. 5. 4] et anathematis vinculo percelluntur, ut c. Si quis ariolos eadem causa et questione, et predicto capitulo admoneant prevaricatores fidei christiane et apostate, maledicti ac Dei inimici reputantur, ut eadem causa et qu., c. Episcopi [D. G. II. 26. 5. 12] infideles et pagano deteriores judicantur, et tamquam idolorum cultores execrantur, et merito, quia subversi sunt et a diabolo captivi tenentur, qui, relicto Salvatore suo, diaboli suffragia querunt. Et ideo a tali peste debet mundari sancta Ecclesia, ut in prefato c. Episcopi.

Ex premissis autem constat quis superstitiosus seu superstitiosa censeri debeat, sed quare prefatam Johannam superstitiosam dixerunt, in processus summario contra eam agitati, non invenio nisi quia dicunt quod sancte eidem Johanne apparentes fuerunt eam allocute sub arbore, que fagus dicitur, et prope fontem, de quibus arbore et fonte fert fama quod femine fatales conversantur, et in quibus eadem fama refferente multe superstitiones fiunt. Item ex eo quod confixit sibi vexillum, in quo erat depicta imago regis celi continentis mundum et signum crucis. Item de pluribus que dixit regi que, superstitiosa viderentur, ut pote de signo dato regi Francorum, videlicet de angelo qui detulit coronam eidem regi et ipsi reverentiam exhibuit.

Sed prima ratio non videtur procedere, neque efficax esse, quia, ex tenore ipsius processus, non videtur de hoc ipsa Johanna convinci, nec per testes saltim quod inveniam in ipso summario, neque per confessionem suam quod tamen requireretur, ex dispositione juris tam divini quam humani, ad condenmandum. De confessione satis patet quia ipsa contrarium asservit, ut habetur ex ipso processu. Unde dixit se primam vocem habuisse in horto patris sui et non apud arborem fatarum, et quod ipsa non credit in fatis, imo credit quod sit sortilegium, quin imo etiam detestata fuit sortilegia illarum mulierum que dicuntur volitare per aera, ex quorum numero dixit se numquam fuisse.

Secunda etiam ratio non videtur militare, quia hoc non debet reprehensibile judicari in unoquoque christiano, hoc precipue pensato quod non habebat spem in vexillo, nec intendebat aliquam fortunam aut fatum, sed spem omnem ponebat in Deo, ut asserebat ; unde dicebat quod illud vexillum et pictura fuerant per eam facta in honorem Dei, et quod victoria vexilli et sua omnia sunt attribuenda Deo, et spes victorie erat fundata in Deo et non alibi ; videlicet imagines, vel picture, que fiunt in rebus ad idolatriam fieri sit prohibitum, per preceptum prime tabule Exodi XX, prout in eo capite seriose declarat magister Nicolaus de Lira, vel etiam imagines astronomice que fiunt ex operatione demonum, quia necesse est eis inscribi quosdam caractères, qui naturaliter ad nihil operantur, prout dicit sanctus Thomas, 2a 2e q. XLVI, articulo tertio. Similiter, secundum eumdem, articulo quarto, in omnibus adjurationibus vel scripturis specialiter duo sunt cavenda. Primo ne sit ibi aliquid superstitiosum ad invocationem demonum pertinens nec aliqua ignota nomina, ne sub illis aliquid illicitum lateat ; quoniam, secundum Chrisostomum super Mattheum, Phariseorum magnificantium fimbrias suas exemplo, nunc multi aliqua nomina hebraica angelorum confingunt et scribunt et alligant que non intelligentibus metuenda videntur. Secundo cavendum est ne cum verbis sacris contineantur ibi aliqua vana508, puta aliqui caracteres inscripti ; non tamen prohibentur Christiani sculpsere imagines representativas Dei, Beate Virginis et sanctorum, ut eorum memoria melius infigi valeat mentibus fidelium, ad eorum devotionem, reverentiam et honorem, prout observat Ecclesia catholica, que errare non potest. Et supra dictum fuit in primo articulo, nec prohibentur inscribi nomina agnita sanctorum neque signum crucis, imo valde commendabile est, nisi spes adderetur in modo scribendi, aut in quacumque hujusmodi vanitate, que ad divinam reverentiam non pertinet, quia hoc judicaretur superstitiosum ; alias autem est licitum. Concordat Bartho. et Io. in Summa, c. Non liceat, XXVIa q. V [D. G. II. 26. 5. 3].

Cum igitur ipsa Johanna imaginationes astronomicas ad idolatriam in suo vexillo minime sculpserit, sed solum imaginem in honorem. Dei, ipsa profitente, nec aliqua inscripserit nomina ignota, sed solum a veris fidelibus agnita, puta Jesus et Maria, neque aliquem caracterem, preter signum crucis, restat quod ex hoc potius videtur fuisse censenda fidelis et catholica quam superstitiosa.

De tertia ratione quia plene mihi non constat, videlicet de illo signo dato regi, hoc est de angelo coronam deferente et reverentiam exhibente, et quibusdam aliis verbis que, si crude accipiantur, possent generare malum intellectum, quia in summario processus non plene habentur, nec possum secure aliquid differe. Sed verumtamen arbitrer illa verba ad bonum sensum transsumptive deduci posse, in quo forte ipsa Johanna proferre intendebat, in quo et accipienda sunt, quoniam maxima est theologorum quod auctoritates sint accipiende non in sensu quem faciunt, sed in sensu in quo fiunt, et hec maxime si ipsa exposuit, cum etiam in meliorem partem sint | interpretende per ea que vocata sunt supra in discussione prime questionis primi articuli ; sed neque etiam per illa verba mihi videretur judicanda superstitiosa, etiamsi nude acciperentur, licet alias reprehendenda.

Quantum ad sextum articulum dicitur divinatrix. Secundum v°. Ysidorum, Ethimologiarum lib°. VI° [cf. Cor. II. XII], et Thomam 2a 2e qu. 95a articulo primo, divini dicti sunt quasi Deo pleni, divinitate enim se plenos simulant et astucia quadam fraudulenta hominibus futura connectant, 26a qu. 3a c. Igitur [D. G. II. 26. 3. 1]. Vel secundum eundem Thomam, dicuntur divini qui sibi indebito modo usurpant quod divinum est, scilicet prenuntiationem futurorum eventuum, quia hoc est solius Dei. Unde Isaie XI : Annuntiate que futura sunt et sciemus quia Dei estis vos. Horum igitur vesanorum et sacrilegorum divinorum officium est futuros eventus prenunciari. Sed usurpative et ideo, secundum beatum Hieronimum super Micheam, divinatio semper in malam partem accipitur et in hoc differt a prophetia, que est inspiratio, vel revelatio divina, rerum eventus immobili veritate denuncians, secundum Cassiodorum super psalmos. Unde illa semper in bonum accipitur, ista vero e contrario semper in malum, illa fit gratis, ista pro pecunia et mercede, ut Michee 3° c. et prima qu. 1a c. Judices [D. G. II. 1. 1. 23] ; si illa est Spiritus Sancti donum, ut Corinth. XII°, ista diaboli figmentum, juxta sententiam beati Augustini in libro De natura demonum ; illa est deica quia fit per Spiritum Sanctum, unde dicitur in symbolo qui locutus est per prophetas, ista vero diabolica, ut prima qu. 1a c. Nunquam [D. G. II. 1. 1. 24] ; illa Ecclesiam Dei edificat, ista vero, quantum in se est, eam disrumpit et impugnat, ut 26a qu. 2a c. Sed et illud [D. G. II. 26. 2. 9] ; illa est ad illuminationem, ista ad illusionem, ut 26a qu. 5a c. Nec mirum [D. G. II. 26. 5. 14]. Et inde vocatur prestigium eo quod perstringat aciem oculorum ex quibusdam demonum prestigiosis apparitionibus aspectui vel auditui hominum factis ad prenunciandum futura ; quia L 124 v°. omnis divinatio ex operatione demonum provenit, vel quia expresse demones invocantur ad futura manifestanda, vel quia demones se ingerunt vanis inquisitionibus futurorum ut mentes hominum implicent, ut dicit beatus Thomas 2a 2e, questione XLV. Hujusmodi autem maledicte et a tota sacrosancta matre Ecclesia damnate ac diabolice divinationi, licet multe sint species, tamen quatuordecim specialiter numerantur.

Prima fit in igne et vocatur pyromancia, a pir, quod est ignis, et mancia quod est divinatio.

Secunda fit in aere, que vocatur aerimancia.

Tertia fit in aqua, que vocatur ydromancia, ab ydor, quod est aqua.

Quarta fit in terra, que vocatur geomancia, a geos, quod est terra. Et de hiis tractat beatus Augustinus in predicto libro De natura demonum, et Ysidorum Ethimologiarum lib. VI°, c. IX.

Quinta fit per Pythones, in quibus malignus spiritus loquitur ; dicuntur autem Pythones, secundum Ysidorum eodem libro, a ficione Appolline, eo quod [is] auctor fuerit divinandi, 26a qu. 4a c. Igitur genus cum sequentibus [D. G. II. 26. 3. 1-3].

Sexta fit per mortuos, que nigromancia dicitur. Nigron grece mortuus dicitur latine, secundum eumdem Ysidorum, et manciam, idem est quod divinatio ; et inde nigromantici sunt quorum precantationibus videntur ressuscitati mortui, adhibito sanguine, divinare et ad interrogata respondere.

Septima augurium quod attenditur in gestu et cantu et volatu et garritu avium et occursu animalium, ut pote leporum et hujusmodi ; et ad hoc genus spectant etiam sternutationes hominum sive motus, vel voces, seu saltus et hujusmodi L 124 v°. vana, de quibus agit beatus Thomas 2a 2e, qu. XCV, art. III°.

Octava attenditur circa dispositiones figurarum in aliquibus corporibus visui occurrentes, ut in lineamentis manus et aliis signis corporis, et vocatur chiromancia, secundum eumdem Thomam, ubi supra.

Nona circa somnia, de quibus dicitur Ecclesi. XXXIV° : Divinatio erroris et auguria mendacia et somnia malefacientium vanitas est ; et sequitur : multos enim errare fecerunt somnia et exciderunt sperantes in illis. [Eccl. XXXIV, 5 et 7].

Decima circa sortes de quibus 26 q. 1° [D. G. II. 26. i] in principio quasi per totum.

Undecima circa vanam inspectionem psalterii evangeliorum et aliarum Scripturarum, et ad hoc genus spectat inspectio astrolobii, quod secundum beatum B. omnino illicita est et superstitiosa, et reducitur, secundum Bartho. in Summa, ad divinationem per astra, et que maxime damnatur ab Ecclesia catholica, ut Extra, De sorti. t. 21° [Xa V. 21]. Signanter autem quia non est scientia que ducat ad pietatem, imo facile duceret ad idolatriam secundum Innocentium in eodem canone 38a distinctione, Si quis [D. G. II. 26. 5. 1].

Duodecima est mathematicorum qui constellationes considerant, qui etiam magi dicuntur.

Tertia decima est eorum qui arioli dicuntur, qui scilicet in aris idolorum responsa demonum accipiunt, de qua III° lib. Regum XVIII. |

Quarta decima est eorum qui vocantur aruspices, quasi horarum inspectores, qui dies et horas in agendis negotiis operibusque custodiunt, sicut illi qui observant dies innocentum vel dies egyptiacos, quos in amaritudine cordis deflet Apostolus, ut supra dictum fuit in quinto articulo cujus verba tremenda sunt, dum dixit Timeo ne forte sine causa laboraverim in vobis. Quasi dicat quod vana est v°. fides et vana sunt omnia opera, quantumcumque bona ex genere, eorum qui hujusmodi dies sic observant, ad hoc genus reducuntur divinationis, qui intestina vel interiora pecudum immolatorum in aris demonum respiciunt et in eis futura predicant.

Item incantatores malefici et multi alii, sicut dicit Raymundus in Summa, lib. primo, quos etiam enarrat beatus Augustinus in libro De natura demonum, ut in capitibus preallegatis, Igitur genus 26a qu. quarta et qu. 6a c. Nec mirum et c. Episcopi [D. G. II. 26. 3. 1 ; 26. 5. 14 et 12]. Regulariter autem omnis divinatio quocumque predictorum modorum vel alio modo simili fiat prohibita atque maledicta et damnata est ab omnipotenti Deo ejusque Ecclesia sacrosancta tamquam idolatria et infidelitas, ut egregie deducit idem Raymundus, ubi supra. Hoc patet Levitici XIX° et XX° ; Deuteronomii XVIII° ; Ysaie VIII° et XLI° ; Jeremie XXVII° ; Ecclesiastici XXXIV° ; ad Galath. IV° ; et talibus exprobrando dicit Ysaias propheta : Dixistis enim : Percussimus fedus cum morte, et cum inferno fecimus pactum, Ysaie XXVIII° [15].

Ostensum est igitur quam sit periculosa et damnosa, et quanta sit execratione repudianda ab omnibus christianis hec maledicta divinatio, per quam initur pactum et societas pestifera cum demonibus, ut in predicto canone Nec mirum, et sicut egregie docet Ysidorus Ethimologiarum, lib°. V°, cap. IV°. Nec moneat quemquam eo quod frequenter eveniunt ea que divini predicunt, etiam quod hujusmodi homines per suas superstitiones videntur egris prebere medelam et sanis immittere egritudinem, quia, ut in prefato canone Nec mirum cavetur, his portentibus per demonum fallaciam illuditur curiositas humana, quando id imprudenter appetit scire quod nulla ei ratione competit inquirere. Hec potestas ideo datur immundis spiritibus, ut perversos sibi L 124 v°-125. aptent, hoc est pravos homines seducant. Item quia, secundum Raymondum, lib. secundo, diabolus cum animam alicujus per talem credulitatem sibi subjugaverit transfigurat se in angelum lucis et transformans se in diversarum | personarum species atque similitudines mentem, quam captivam tenet, multipliciter deludit ; facit ad hec c. Episcopi ut supra qu. 5a. Item quia, secundum beatum Augustinum, hoc permissu Dei fit ut ipsi, qui hoc audiunt vel vident, probentur in quali fide et devotione sunt erga Deum, sicut Deuteronomii XIII° : Si surrexerit in medio tui prophetes aut qui somnium vidisse dicat, et predixerit signum atque portentum, Et evenerit quod locutus est et dixerit tibi : Eamus et sequamur deos alienos quos ignoras et serviamus eis, Non audies verba prophete illius aut somniatoris, quia temptit vos Dominus Deus vester, ut palam sciat utrum diligatis eum in toto corde vestro, an non ; ubi sane Dominus intelligi voluit etiam ipsa, que a divinantibus non secundum Deum dicuntur, si acciderint, non esse accipienda, ut fiant que precipiuntur ab eis ; et si queretur cur ea permittat, causam temptationis exposuit ad cognoscendum utique eorum dilectionem, utrum eam habeant erga Deum suum, cognoscendo vera ab ipsis, potius quam ab illo qui scit omnia antequam fiant, ad hoc c. sepius allegatum concordat Ray[mundus] ; dicit etiam beatus Thomas 2a 2e, quest. XLV, art°. III°, quod hoc quidem a principio in istis observationibus aliquid veri, homines experti sunt, casu accidit ; sed postmodum, cum homines incipiunt hujusmodi observantiis suum animum implicare multa, secundum hujusmodi observationes, eveniunt per deceptionem demonum, ut his observationibus homines implicati curiosiores fiant se seque magis inserant multiplicibus laqueis perniciosi erroris, ut beatus Augustinus dicit in tertio libro De doctrina christiana ; concordat etiam lib°. VII° De civitate Dei.

Quod si queratur quomodo demones suis sacrilegis et nephariis divinationibus valeant futura nuntiare, cum ipsi ea minime noverint, quia non habent hoc a natura, cum sit hoc solius Dei, ut dictum est, nec a gratia sicut angeli beati qui res cognoscunt in verbo Dei antequam in re fiant, ut dicit Ysidorus, De summo bono, lib°. VII°, cap. X°, et beatus Augustinus concordat De civitate Dei lib°. IX°, et Super Genesim ad litteram De cognitione matutina et vespertina. Ipsi autem demones, seu mali angeli, amiserunt gratiam nec aliquid vident in verbo, et sic futura non norunt. Potest igitur queri quomodo ea predicere possunt, ad quod dici potest, secundum beatum Thomam 2a 2e, qu. XCVa, art. V°, quod effectus futurorum eventuum reducuntur in unam causam communem que est Providentia divina, sub qua omnia disponuntur, futura autem ab eadem disponuntur in duplici differentia, quia quedam sunt necessaria, quedam vero contingentia. Necessaria autem demonibus et etiam ab intellectu humano valent precognosci, quia, secundum beatum Dionysium, De divinis nominibus, cap. II°, naturam angelicam nequaquam in demonibus vitiatam esse dicimus, sed est integra ; hoc verum est quantum ad naturalia, non autem quantum ad gratuita, quibus propter peccatum spoliati extiterunt. Futura autem contingentia precognoscere nequaquam possunt, quia hoc solius Dei est et ab illis solum previdentur sive presciuntur, quibus ipse per gratiam revelare dignatur et illa demones previdere neque predicere possunt, nisi triplici modo quo scientie cacumine vigent, secundum eumdem Ysidorum, libro et capitulo quibus supra, scilicet : subtilitate nature, experientia temporum, revelatione supernarum potestatum. Quod sepe fit, quia quando Deus flagello huic mundo irascitur ad ministerium vindicte, apostate angeli mittuntur, qui tamen divina potestate coercentur ne tantum noceant quantum cupiunt. Concordat Augustinus lib. II° Super Genesim, et idem libro De civitate Dei IX°, cap. XXII°, dicit : demones autem non eternas temporum causas in Dei sapientia contemplantur, sed quorumdam signorum nobis occultorum majori experientia multorum temporum plura quam homines futura prospiciunt, dispositiones quoque suas predicando prenunciant ; denique sepe isti, scilicet angeli mali, numquam illi, scilicet boni, omnino falluntur. Aliud est enim temporalibus temporalia et mutabilibus mutabilia conjectare eisque temporalem et mutabilem motum sue voluntatis et facultatem inserere, quod demonibus certa ratione est permissum, aliud autem in eternis atque incommutabilibus Dei legibus que in ejus sapientia veniunt mutationes temporum previdere, Deique voluntatem, que tam certissima, tam potentissima est omnis spiritus ejus participatione cognoscere, que sanctis angelis certa discretione donatum est. Hec ille et sic patet qualiter demones, a suis prophanis satellitibus et divinis consulti, vel per se invocati, futura predicunt, et qualiter sepe falluntur ; et notandum quod, sicut dicit beatus Thomas ubi supra, articule X°, demon qui intendit perditionem hominum ex suis responsis si aliquando vera dicat, intendit homines assuefacere ad hoc quod ei credatur, et sic intendit perducere in aliquod, quod sit saluti humane nocivum. Unde Athanasius, exponens illud, ut habetur Luce X°, increpavit ilium dicens Obmutesce ; dixit, quamvis vera fateretur demon ; compescebat tamen Christus ejus sermonem ne simul cum veritate etiam suam iniquitatem promulget, ut nos etiam assuefaciat ne curemus de talibus, si vera loqui videatur ; nephas enim est ut, cum asserit nobis scriptura divina, a diabolo instruamur ; qui enim a diabolo instruitur ejus discipulus efficitur et ex pacto servituti illius subjicitur, quare cum eo properat ad infernum. Ex premissis satis innuitur que sit v°. divinatio et quis divinus seu que divinatrix censeatur. Sed quare prefata Johanna tamquam divinatrix calumniatur, causam, seu occasionem, ex processus summario aliam non comprehendo nisi quia predixit aliqua futura contingentia, ut pote quod civitas Aurelianensis liberaretur ab obsidione, et quod rex Remis coronaretur, et quod recuperaret regnum Francorum, de quibus asseruit se esse certificatam a vocibus, hoc autem a se precognoscere et predicere non potuit, ergo ab alio, sed a quo spiritu, utrum videlicet phitonico et divinationis, sive a spiritu prophetie indagandum est.

Et quod non a spiritu phitonico et divinationis sic ostendi potest, quia futura contengentia prescire antequam fiant solius Dei est, per ea que supra notata sunt, neque demones eorum certam notitiam habere possunt, nisi eo modo quo notavit beatus Ysidorus, De summo bono, lib. IX°, et beatus Augustinus, Super Genesim, lib. II°, et secundum eumdem beatum Augustinum, De civitate Dei, prefato libro X°. Ipsi demones in futuris prenunciandis sepe falluntur, angeli autem boni numquam. Quia igitur hec dicta et prenunciata per ipsam Johannam, omnino evenerunt et completa sunt, nec inventum est quod in aliquo predictorum falleretur, sicut demones falluntur, videtur quod non spiritu phitonico et divinationis ea predixerit sive prenunciaverit, neque divinaverit, quia omnis divinatio, ut supra predictum fuit, ex operatione demonum provenit.

Si autem objiciatur, prout obicitur, quia ipsa predixit liberationem suam a carcere, que tamen eam fefellit, in quo posset contra eam impingi quod non a bono spiritu hec predixit, quia boni spiritus numquam omnino falluntur. Dicit etiam Ricardus quod si in tota sacra Scriptura unum solum mendacium officiosum inveniretur, nil auctoritatis in ea remaneret ; et sic videretur quod omnia prenunciata per dictam Johannam, licet evenerint in pluribus, ex quo in uno deffecit, sunt omnia frivola et inania.

Ad quod dici potest quod nec a bono, nec a malo spiritu v°. illam liberationem predixit, sed ex se ipsa, sic estimavi, quia, ex summario processus comprehendo, ipsa dixit quod nesciebat quando esset a carcere liberata, et quod voces primo dicunt quod liberabitur et postea quod non curet et quod capiat gratanter mortem suam, et de eadem liberatione ambigue loquebantur et non certitudinaliter, secus autem de aliis ; si autem predixerit alia ab istis, quorum eventus deffuerunt, ignoro, quia in ipso processus summario non fit aliqua mentio.

Sed forte adhuc objiceretur, per auctoritatem superius allegatam Deuteronomii XIII°, in qua precipitur non audiri verba prophete aut somniatorum, licet evenerit quod locutus est. Sic nec verba istius Johanne sunt audienda, licet evenerit quod locutus est. Ad hoc potest dici quod illa auctoritas loquitur in prophetia demonum, secundum Nicolaum de Lyra, in eodem capitulo. Quiquidem propheta deceptus a demonibus, nititur homines pertrahere ad ydolatriam, quod patet ex eo quod in ea dicitur Et dixerit tibi : Eamus et sequamur deos alienos etc. Ipsa autem Johanna nequaquam nitebatur aliquem pertrahere ad ydolatriam, quare non est simile. Unde autem ipsa auctoritas, secundum Raymundum, extendit se ad omnes divinos, quia omnes divini utuntur, ut dictum est secundum beatum Thomam, aliquo demonum auxilio, ut quia ipsi demones ab eisdem divinis prece implorantur, vel quia preter petitionem eorumdem divinorum se occulte demones ingerunt ad prenunciandum etc. Sed si ipsa Johanna inculpatur divinatrix, seu habere spiritum divinationis, oportet necessario designare, antequam possit divinatrix judicari, quo genere divinationis utebatur, unde licet sint plura genera seu plures modi, de quibus supra dictum est, tamen ad tria reducuntur, secundum prefatum sanctum doctorem Thomam 2a 2e, q. 95 art. 3° : primum est per manifestam demonum invocationem quod pertinet ad nigromanticos ; secundum autem per solam considerationem L 125 v°-126. dispositionis vel motus alterius rei, quod pertinet ad augures ; tertium est dum fit aliquid ad hoc ut manifestetur aliquid occultum, quod pertinet ad sortes ; sub quolibet autem horum continentur multa, sicut supra patuit. De ipsa autem Johanna non constat quod mihi videatur ex processus summario quod aliquo genere istorum uteretur, nisi aliud in processu quem non legi contineatur quam in ejusdem summario mihi tradito, quare non videtur potuisse eadem Johanna divinatrix judicari, condemnari et interfici. Licet enim propheta ille demonum de quo supra in auctoritate statim allegata, aut fictor somniorum jubeatur interfici, dum tamen, ut ait idem Nicholaus de Lyra ibidem, convictus fuerit per testes, vel confessus ; sed non reperio quod dicta Johanna fuerit convicta per testes qui scirent eam uti nigromancia, quantum ad primum genus divinationis, neque augurio, quoad secundum, neque sortibus, quantum ad tertium, sed neque aliqua specie istorum. Si autem dicatur quod de hoc confessa est in cedula abjurationis, dictum fuit supra quod illa confessio non valuit, ex preallegatis, neque in illa confessione perseveravit, quare etc. Si autem amplius instruetur quo igitur spiritu ipsa Johanna prenunciavit ea futura que predixit, quia si non fuerit divinatrix, videtur eam consequenter prophetissam fuisse, seu spiritum prophetie habuisse, et sic Spiritu Sancto pronunciasse etc. Quis hoc audeat affirmare ?

Videtur mihi de neutro affirmandum fore, quia de spiritu divinationis non convincitur sufficienter quod mihi appareat, ut statim dictum est, de spiritu autem prophetie, que fit per Spiritum sanctum, affirmare simpliciter nimis periculose ageretur per ea que supra notata sunt in primo articulo, in discussione prime questionis ; esset etiam minium formidanda comminatio tanta Apocalypsis ultimo c°. Nec hoc est inconveniens cum dicitur de neutro fore affirmandum, quia etiam multa sunt que inter apocripha numerantur, que nec a Spiritu Sancto, nec a spiritu malo fore simpliciter affirmantur, sed neutraliter se habent quantum ad assertionem seu affirmationem, et sic in proposito censeri posset in meliorem tamen et benigniorem partem pie semper interpretando. Ex quibus omnibus videtur prefatam Johannam divinatricem minime sic simpliciter inde condemnari potuisse ex contentis in ipso processus summario.

Quantum ad septimum dicitur blasphema in Deum, sanctos et sanctas ipsius Dei, in suis sacramentis. Blasphemia, secundum beatum Ambrosium, est cum aliquid Deo attribuitur quod ei non convenit, vel cum ab eo removetur quod ei convenit, et ex genere suo est peccatum mortale et maximum, quia repugnat caritati divine, secundum beatum Thomam 2a 2e, qu. XIIIa, art°. 2°. Et secundum eumdem, ibidem, articule primo, importare videtur quamdam deroga-|-tionem alicujus excellentis bonitatis et precipue divine. Deus autem, ut beatus Dyonisius ait, cap. X° De divinis nominibus, est ipsa essentia bonitatis, unde quicquid Deo convenit, pertinet ad bonitatem ipsius, et quicquid ad ipsum non pertinet, longe est a ratione divine et perfecte bonitatis, que est ejus essentia. Quicumque igitur vel negat aliquid de Deo quod ei convenit, vel asserit de Deo quod ei non convenit, derogat divine bonitati, sicut et charitati. Secundum autem beatum Augustinum, De vera religione, blasphemia est cum aliqua mala dicuntur de bonis, precipue autem de Deo, summo bono. Hujusmodi autem blasphemie, licet multe sint species, tamen insistendo circa illam que fit in sacramentis seu juramentis, quia de illa videtur tantum culpari sepe dicta Johanna in isto articulo ex eo quia cum dicitur blasphemia etc., additur in suis sacramentis, sive juramentis quod idem est in proposito pro quo sciendum quod juramenta hujusmodi, que quis facit ex certa scientia vel sonant in blasphemiam, ut quando quis filius Belial, filius perditionis, in se ipso scelerationis homicida factus, diaboli veneno infectus, jurat ore rapido, ausu sacrilego, impulsu diabolico, per intestina Dei et similia, vel sonant in irreverentiam, sicut quando jurat per vulnera Christi, vel membra, et est peccatum mortale gravissimum, etiam si ipsum est verum quod jurat, propter irreverentiam que blasphemia est ; unde peccatum istud perfidorum hominum prohibetur jure divino canonico et civili. Divino, per secundum preceptum Decalogi, Exodi XX° et Levitici XXIV°, ubi etiam blasphemus jubetur lapidibus obrui et interfici ; et Eccles. XXIII [9 et 12], ubi dicitur Jurationi non assuescas os tuum et sequitur Vir multum jurans replebitur iniquitate et non discedet a domo illius plaga : IV° Regum 19°, II° Paralipomena 32°, Nehemie 9° [II Esdras IX. 26], Job 38°, Ysaie 1°, 5°, 38°, Danielis III° [96], Sophonie II [8, 11] Machabeorum 5° et 12°, Mathei 12°, Marci 3° et 7°, Luci 12°, et Collocenses 3 [Ep. Pauli ad C. III. 8] et Ephesios II° [Ep. Pauli ad E.], Thimoteum 3° [Ep. Pauli ad. T.], ad Thess. 3° [Ep. Pauli ad Thessalonicenses], ad Thitum 2° [Ep. Pauli ad T. II. 5], Jacobi II° [Ep. Jacobi II. 7], IIa Petri 2° [Ep. Petri II. 2], Apocalypsis 13°560, et quam sit grave peccatum innuit glossa super Psalmum LXVIm, que dicit Gravius peccat contemptor Sedentis in celo quam qui crucifixit Ambulantem in terra, et glossa Ysaie XV : Nihil horribilius blasphemia que ponit in celo os suum, omne enim peccatum comparatura blasphemie levius est ; et beatus Gregorius, IV° Dialogorum, refert de puero blasphemo quinque annorum quali animadversione percussus fuerit, quod valde terribile est ; et tremendum omnibus maxime hujusmodi damnatis blasphematoribus : canonico ut XXVIa di. c. Qualis [D. G. I. 26. 4] et 22a qu. 1a Si quis per capillum [D. G. II. 22. 1. 10] et Extra, De maledicis, can. Statuimus [Xa V. 26. 2], | civili in Authentica Ut non luxurientur contra naturam, coll. VI [Nov. VI. 5], ubi sic jurans mandatur puniri ultimo supplicio. Hoc vitium execrabile a suis finibus omnino evellere omni cura et omnimodo animi vigilantia tenentur principes ecclesiastici et seculares, v°. ut in juribus preallegatis, et si non fecerint, eis ad iniquitatem imputabitur ; unde dicit Dominus : Quoniam ablatus est populus meus gratis ; dominatores ejus inique agunt, dicit Dominus et jugiter tota die nomen meum blasphematur. [Is. 52. 5]. Patet igitur quid sit blasphemare Deum et ex consequenti sanctos et sanctas in sacramentis sive juramentis. Sed perlecto toto processus summario non invenio in ipsa Johanna aliquam speciem blasphemie in Deum, sanctos et sanctas ipsius Dei, in suis sacramentis, nam in eumdem casum numquam estimarem a bono provenisse spiritu ; sed potius reperio eam veneratam fuisse nomen Domini nostri Jesus Christi et sanctorum et sanctarum ejus. Ideo non videtur mihi fore inculpanda de blasphemia ex ipso summario.

Quantum ad octavum dicitur contemptrix legis divine ; et quantum ad nonum dicitur sacre doctrine ac sanctionum ecclesiasticarum prevaricatrix. Sed non sufficit nisi probetur in quo. Quod si objiciant habitum virilem et delationem armorum, super illis excusata fuit superius.

Quantum ad decimum dicitur seditiosa. Seditiosus quis dicitur, sive seditiosa, qui, vel que, dissentionem animorum et discordias gignit, secundum beatum Ysidorum Ethimologiarum lib°. X°. Et ait sanctus Thomas 2a 2e, qu. XLII : Seditio proprie opponitur unitati multitudinis, id est populi vel regni. Dicit etiam beatus Augustinus, 21° De civitate Dei quod populum determinant sapientes non omnem cetum multitudinis, sed cetum juris consensu et utilitatis communis sociatum ; unde manifestum est unitatem juris et communis utilitatis ; manifestum est ergo quod seditio opponitur justitie et communi bono. Ex suo genere est peccatum mortale et tanto gravius quanto bonum commune, quod impugnatur per seditionem, est majus quam bonum privatum, quod impugnatur per rixam, et convenit seditio cum bello et rixa in hoc quod | importat contradictionem et divisionem. Unde glossa Secunde Corinth. XII, dicit quod seditiones sunt v°. tumultus ad pugnam, quequidem seditiones reprobantur ab apostolo ibidem, et loquendo magis proprie seditio est, prout tradit antedictus sanctus Thomas, ubi supra, inter partes unius multitudinis inter se differentes, puta, cum una pars civitatis excitatur contra aliam. Et ideo seditio, quia habet magnum bonum cui opponitur, scilicet unitatem et pacem multitudinis, ideo est magnum peccatum ; et pertinet et primo quidem et principaliter ad eos qui seditionem procurant, secundo ad illos, qui illos sequuntur perturbantes bonum commune ; illi vero qui bonum commune defendunt, bono zelo et animo justo eis resistentes, non sunt dicendi seditiosi. Item non sunt seditiosi perturbantes regimen tyranicum, quia non est justum, cum non ordinetur ad bonum commune, sed ad bonum privatum regens, ut patet per Aristotelem in tertio libro Politicorum et in sexto Ethicorum, nisi inordinate procederetur. Et sic patet quibus modis quis possit dici seditiosus et quibus non. Neutro autem istorum modorum videtur censenda fuisse seditiosa prefata Johanna ex dictis suis et confessione sua in processus summario. Si enim inculpatur quod esset auctrix divisionis et interemptrix unitatis et pacis et commotrix tumultuum, ducendo sepius exercitus ad bellum et alios pluries exercendo actus bellicos, non videtur hoc eo modo aut ea intentione fecisse ex dictis suis in processu. Unde ipsa dixit quod venerat pro bono patrie, regis et bonarum gentium et ducis Aurelianensis et quod placuit Deo per unam simplicem puellam hoc agere etc., ipsa videtur venisse ad subventionem regni et populi et non ad impugnationem et divisionem.

Quantum ad undecimum dicitur crudelis. Crudelis, secundum beatum Ysidorum Ethimologiarum lib°. X°, crudus enim est, asper et durus ; unde crudelitas opponitur clementie, ut ait Seneca, De clementia, lib°. II°, et secundum eumdem ibidem, est atrocitas in penis exigendis ; hinc etiam crudelis dicitur qui causam puniendi habet, modum non habet, ut idem ibidem ; unde crudelitas inimica est nature, ut vult v°. Tullius, De officiis. Hac crudelitate exercentur hostilitates et cedes seu strages hominum injuste et alia innumera impietatis opera ; quam quidem crudelitatem que Deo, cum sit piissimus, maxime inimica fore dignoscitur, refrenare decet, beatus Augustinus, IX° De civitate Dei, cap°. XII° ; et pene tota sacra Scriptura ad pietatem hortatur et clementiam, crudelitatem vero nimiam execratur. Quidam autem sunt crudeles in aliis, et quidam non tantum in aliis sed etiam in se ipsis, et hoc pluribus modis, quos pertranseo causa brevitatis. Sed non videtur ipsa Johanna ex processus summario posse argui sic simpliciter de crudelitate, quia ex dictis suis venerat ex pietate seu pia causa, scilicet ad subveniendum calamitatibus regni et pro succursu seu consolatione bonarum gentium, ut dixit ; nec videtur crudelis fuisse in aliis, quia cedes hominum, ut percipere possum ex processu, studiose evitabat, unde ipsa asseruit se portasse vexillum, in quo erat scriptum Jesus Maria pro evitando ne interficeret aliquem, et quod ipsa nunquam interfecit hominem ; etiam litteras existentibus in obsidione Aurelianensi destinavit, suadendo pacem et ammonendo ut inde discederent, ne cedes hominum sequeretur. Neque etiam videtur sibi imputari ad crudelitatem in se ipsam saltus turris, de quo in processu habetur mentio, circa octavum articulum, quoniam, ut ipsa asseruit, quando saltavit credebat evadere, non mori, et quod commendavit se Deo, et quod ipsa hoc non fecit ex desperatione, sed animo salvandi corpus suum et succurrendi plurimis bonis gentibus existentibus in necessitate, et quod post saltum confessa fuit et petiit veniam a Domino.

Quantum ad duodecimum, dicitur apostatrix. De apostasia autem loqui possumus theologice, vel canonice. Theologice autem apostasia est quidam recessus a Deo quod communiter fit per superbiam, cum videlicet homo recusat subjici Deo, qui fecit ilium, et ab eo recedit cor ejus, et de hoc scribitur Ecclesiastici X° [14-15] : Initium superbie hominis apostatare a Deo, quoniam ab eo qui fecit ilium recessit cor ejus. Et de hoc etiam mentionem facit beatus Gregorius LV° lib° Moralium ; et idem, super Ezechielem Omilia IXa, duos modos distinguit quibus homines a Deo apostate fiunt : enim aut fide a Deo recedunt, aut opere. Sub his autem multe comprehenduntur species, de quibus modo non est dicendum per singula. Canonice autem, sive secundum doctores canonistas qui etiam in hoc concordant cum theologis, apostata est temerarius a statu fidei obedientie vel religionis recessus, et in hac diffinitione conveniunt Ray[mundus], Ho[stiensis] et Go[dofredus] et Bartho[lomeus] et Jo[hannes] et Gau[fridus] ac Memoriali in Summa et dicitur apostasia quasi post statio, id est retrograda statio, vel retrogradus status, sive retro abiens ut 26a qu. ultima c. Non observetis [D. G. II. 26. 7. 16]. Est autem triplex apostasia secundum eumdem Ray[mundum] et Innocentium et Me[mori]ali et Jo[hannes] An[dree], glossa ordinaria de apostasia : perfidie, inobedientie et irregularitatis. Perfidie, quando quis recedit a fide, ut Julianus apostata de hac habetur 2a qu. 7a Non potest [D. G. II. 2. 7. 24] et Extra, eodem c. [Xa II. 27. 3]. Quedam inobedientie, qua quis transgreditur spontanea voluntate preceptum, ut Adam et Eva, Genesi III ; et qui sacris canonibus obedire contemptunt, de hoc 3a qu. 1a c. Alieni [D. G. II. 3. 4. 1] et Extra De majoritate et obedientia, c. Si quis [Xa I. 33. 2]. Addit primo et tamen obedientia credit, alioquin est hereticus et scismaticus, 19a di. c. Nulli [D. G. I. 29. 5] ; irregularitatis, qua quis a statu religionis assumpte sponte recedit, ut cum apostat clericus, monacus, vel conversus, vel aliquis religiosus, de qua Extra titulo ultimo [Xa V. 7. 9] ; et notatur De temporibus ordinationum, Ex parte [Xa I. 11. 10], 47a di. c. Quantumlibet [D. G. I. 47. 9], 26a qu. 1a [D. G. II. 26. 1] ; lege hoc veto fit multis modis, scilicet. dimittendo secundum prefatum. Innocentium et Raymundum tonsuram, vel coronam, accipiendo uxorem, abjiciendo religionis vestem vel clericalem et redeundo ad seculum, 20a qu. 3a [D. G. II. 20. 3], c. 1, 2 et 3, 27a qu. 1a c. Omnes [D. G. II. 27. 1. 36]. Unde autem moverentur ad judicandum prefatam Johannam apostatricem ignoro, sed puto quod propter dimissionem vestis feminee et assumptionem habitus virilis, et propter transitum ad actus conditionis feminee prorsus contrarios, ut pote ad conditionem exercitiorum bellicorum cum armis et ceteris hujusmodi ; sed quia de his fuit excusata, in primo articulo in fine, ideo pertranseo, quia potest hic similiter excusari sicut et ibi.

Quantum ad decimum tertium dicitur schismatica. Schisma, secundum Hostiensem, Goffridum et Raymundum, est ab unitate fidei, seu ab universitate, illicitus discessus, vel, secundum Innocentium, schismatici sunt qui ab unione Ecclesie recedunt, ut c. Nulli, 19a di. [D. G. I. 19. 5] ; et licet, secundum eumdem Innocentium, pluribus modis aliqui dicantur schismatici, tamen directe schismatici dicuntur qui, divisi ab unitate romane Ecclesie, conantur suos episcopos et presbiteros facere et suas constitutiones, ut 7a qu. 1a Novatianus [D. G. II. 7. 1. 6] et contemnunt constitutiones Ecclesie, ut in prefato c. Nulli [D. G. I. 19. 5] ; idem secundum eumdem si velint contra aliquem episcopum assurgere et episcopatum tenere et suos sacerdotes facere, eedem causa et qu., c. Scire [D. G. II. 1.7 ] ; 24a qu. 3a Inter heresim et scisma [D. G. II. 24. 3. 26] ; secundum veto Ysydoris Ethimologias, libro secundo, c. 3° scisma a scissura animorum vocatur, eodem cultu, eodem ritu credit ut ceteri, solo congregationis delectatur dissidio schisma ; scissura siquidem sive scissio unitati opponitur, secundum beatum Thomam 2a 2e q. 39, art. 1° ; unde, secundum eumdem, peccatum schismatis dicitur quod directe et per se opponitur unitati quam charitas facit, et ita etiam opponitur charitati, unde Augustinus super Johannem, sermone VII° : Nullo modo possunt dicere se habere caritatem qui dividunt unitatem Ecclesie. Unitas autem, ut idem Thomas ait, ubi supra, in duobus attenditur si in connexione membrorum Ecclesie ad invicem seu communicatione et iterum in ordine omnium membrorum Ecclesie ad unum caput, secundum secundam ad Corinth. Nemo vos seducat ; volens in humilitate et religione angelorum que non vidit, ambulas frustra in flatu sensu carnis sue et non tenens caput ex quo totum corpus per nexus et conjunctiones subministratum et constructum crescit in augmentum Dei. Hoc autem caput est perfecte Christus cujus vicem in Ecclesia gerit Summus Pontifex, et ideo schismatici dicuntur qui subesse renuunt Summo Pontifici, et qui membris Ecclesie ei subjectis communicare recusant ; hec beatus Thomas ibi tamen secundum Raymundum in Summa lib°. I°. Quandocumque pertinaciter quis asserit non esse obediendum romane Ecclesie, est hereticus, quia peccat in illo articulo fidei unam sanctam Ecclesiam ; verum, secundum eumdem ibidem, omnis hereticus est schismaticus, licet non e converso idem Gaufridus et Godofredus et Johannes in Summa. Hoc peccatum valde grave est et agravatum nimis et execrabile coram Domino ; unde Dominus, volens nobis ostendere quam horrendum sit hoc et detestabile crimen schismatis, Chore, Dathan et Abiron punivit hiatu terre, sepultis auctoribus viris ; nam disrupta est terra sub pedibus eorum ; et aperiens os suum devoravit illos cum tabernaculis suis et universa familia, descenderuntque vivi in inferno operti humo et perierunt de medio multitudinis ; sed et ignis egressus a Domino interfecit ducentos et quinquaginta viros qui offerebant incensum Numerorum 16° [XVI. 31-33, 35]. Non tamen est sic intelligendum, secundum Nicolaum de Lyra : quoniam fuerunt prius mortui morte corporali, quia, secundum apostolum ad Ebreos, statutum est hominibus semel mori [Pauli Ep. IX. 27]. Item decem tribus quia post mortem Salomonis, relicto Roboam filio suo faciente schisma, adheserunt Jeroboam, Dominus suo justo judicio demolivit et dedit in dispersionem, scilicet in terram Assiriorum, tertio libro Regum XI [IV. XIX] et Paralipomena 32 [II. XXXII. 21]. Item Abdo propheta missus a Domino ad Jeroboam, ad exprobrandum sibi peccatum schismatis, prohibitus est apud illos schismaticos panem comedere et aquam bibere, quod quia non servavit, rediens, morsu leonis in itinere necatus est. Sed quare inculpatur prefata Johanna de schismate causam non invenio in processus summario nisi quia dicunt eam se recusasse submittere domino nostro Pape et Ecclesie, quod si verum esset, ut proponunt, et non excusaret eam sexus fragilis, etas et ignorantia, non dubium quin inculpari posset, verumtamen quia de hoc dicetur in quinto decimo articulo, usque ad ilium pertranseo.

Quantum ad quartum decimum articulum, dicitur in fide nostra multipliciter errans, licet inter errantem et hereticum possit poni differentia, tamen, quia additur in fide nostra pro eodem, sumo et hunc articulum cum vicesimo et ultimo discutiendum remitto.

Quantum ad quintum decimum articulum dicitur in Deum et sanctam Ecclesiam multis modis delinquens. Hune etiam articulum remitto cum sexto decimo, immediate sequenti.

Quantum ad sextum decimum, dicitur ipsi Ecclesie, domino pape ne generali concilio expresse indurato animo obstinate atque pertinaciter se recusans submittere ; et quantum octavum decimum dicitur obstinata ; et quantum ad septimum decimum dicitur pertinax et sic conveniunt cum illo sexto decimo, in hoc quod dicitur obstinate et pertinaciter etc. Hic aliquid foret disserendum de potestate et auctoritate Summi Pontificis et Ecclesie ac sacrorum generalium conciliorum ; verum, quia hoc magna et prolixa egeret discussione, ideo supersedeo. Hoc tamen notum est quod papa est summus inter omnes, ipse plenitudinem potestatis habet, alii partem sollicitudinis, 2a qu. c. Decreta et c. Qui se scit [D. G. II. 2. 6. 11 et 12]. Unde cum Dominus apostolis dixisset ut laxarent retia, soli Petro dixit Duc in altum Luc. V [4] ; item soli Petro dictum est : Tu es Petrus etc. Matthei 16 (18), 21° distinctione, Quamvis [D. G. I. 21. 3], ideo ipse specialiter est vicarius Jesus Christi et quodammodo major homine, minor Deo, Extra, De translatione, Inter corporalia [Xa I. 7. 2] et beatus Bernardus hoc egregie docet De consideratione lib°. X° ; unde ejus potestas preminet universos, nam et secundum Hugonem de Sancto Victore, De sacramentis parte secunda, spiritualis potestas terrenam potestatem et instituere habet ut sit, sicut legitur primo Regum ix, et judicare habet si bona non fuerit ; ipsa vero primum a Deo instituta est et cum deviat a solo Deo judicari potest, sicut scriptum est prima Corinth. II° : Spiritualis autem judicat omnia, et ipse a nemine judicatur, 9a qu. 3a Nemo et canone sequenti [D. G. II. 9. 3. 13 et ss.], sicut etiam valde solerter elucidat et disserit doctor irrefragabilis magister Alexander de Alis, tertio libro Sententiarum, qu. CXXX. Inde est, secundum eumdem, quod summa potestas sacerdotalis talis est in Summo Pontifice, quod non potest ab homine judicari, sed habet judicare de omnibus et de personis que vice spiritualis deputate sunt ut universales omnes persone ecclesiastice, et de personis que ad vitam terrenam deputate sunt sub terrena potestate, ut persone laice, et hoc in causis spiritualibus animarum et in quibuscumque ratione peccati si interveniat, quia omnis laicus cujuscumque etiam | preeminentie vel dignitatis existat efficitur de foro Ecclesie ratione peccati, Math. 18°. Unde in typo Jeremie [I, 10] spirituali potestati sume a Domino dicitur : Ecce constitui te super gentes et regna ut evellas et destruas et disperdas et dissipes et edifices et plantes. Nam jura celestis imperii et terreni beato Petro commissa sunt. Ipse enim utrumque gladium habet, spiritualem videlicet et temporalem ex commissione Dei, beato ad Eugenium hoc extatice disserente Bernardo ; quod a sancto evangelio sumptum est Luce XXII°, di. 2a c. Omnis [D. G. II. 2. 6. 3] et hanc potestatem suis successoribus transmisit, 40a di. Non nos [D. G. I. 40. 1] ; facit etiam ad hoc c. Novit, Extra, De judiciis [Xa II. 1. 13] et c. Causam, Qui filii sint legitimi [Xa IV. 17. 4] cum suis glossis, nam et sacrosancte matris Ecclesie caput constituitur, ut c. Significasti, De electione et electi potestate [Xa I. 6. 4] et cui omnes signa subjectionis solvere tenentur, si in se habere voluerint ac servare catholicam unitatem, ut ibidem. Et ob hoc sedet ipse in sede apostolica quam Dominus sibi post Petrum apostolum delegavit cum plenitudine potestatis tam in spiritualibus quam temporalibus, ut in c. Per venerabilem, Qui filii sint legitimi [Xa IV. 17. 13] et inde sic ejus accipiende sunt sanctiones, vel statuta, quasi ah ore Dei prolata, ut 19a di. Sic omnes [D. G. I. 29. 2] et ab universis plenarie debet omnis obedientia efficaciter exhiberi, etiam si ipsum sit grave quod imperat 19a di. In memoriam [D. G. I. 19. 3], Ca di. Contra mortem [D. G. I. 100. 8], qu. 3a Absit [D. G. II. 11. 3. 14]. Ejusque in cunctis difficilibus et ambiguis servandum est inconcusse judicium, nullique fas est transgredi ejus preceptum, unde Deuteronomii XVII° [12-13] statuit altissimus et omnipotens Dominus : Qui superbierit nolens obedire sacerdotis imperio morietur homo ille et auferes malum de Israel ; cunctusque populus audiens timebit, ut nullus deinceps intumescat superbia, ut in c. Absit XI, qu. 3 [D. G. II. 11. 3. 14]603. Nam et Salvator dixit : Qui vos spernit, me spernit, Luce X [16]. Et apostolus dixit : Itaque qui hoc spernit, non hominem spernit, sed Deum. [Pauli Ep. Ia. Thes. 4. 8]. Imo talis non se subjiciens Ecclesie judicio seu summi Pontifici, qui princeps Ecclesie constitutus est a Deo, sed superbiens non obedit ejus imperio, spirituali animadversione truncatur aut ejectus de Ecclesia rabido ore demonum decerpitur ut in c. Absit, et a corpore Christi separatur, eique janua celestis regni clauditur ut eedem c. et qu., § Nunc. Unde Gregorius papa : Nulli fas est vel velle, vel posse transgredi apostolice Sedis precepta nec nostre dispositionis misterium, quod vestram sequi oportet caritatem ; sic ergo sue ruine dolore prostratus quisquis apostolicis voluerit contra ire decretis, 19a di. Nulli [D. G. I. 19. 5], nam peccatum paganitatis incurrit quisquis, dum christianum se esse asserit, Sedi apostolice obedire contemnit ut in c. Si qui presbiteri [D. G. II. 1. 7. 1], et infidelis esse convincitur, etiam si fidelis esse videatur, nam peccatum ariolandi est repugnare et quasi scelus idolatrie nolle acquiescere. Verba sunt beati Gregorii in Moralibus que rescensita sunt VIII° qu. 1a. Sciendum ergo quod quia peccatum est maximum maxima pena subsequi debet ut 24a qu. 1a Non afferamus [D. G. II. 24. 1. 21].

Ad propositum reducendo, si prefata Johanna, ut pretenditur, fuisset inobediens, et ipsi Ecclesie, domino pape ac generali concilio expresse indurato animo obstinate atque pertinaciter submittere se recusasset et hoc scienter et simpliciter, non dubium quin gravissime deliquisset eo modo quo supra dictum est, et in gravissimas penas incidisset. Sed notanda sunt singula ejus verba que, si equa lance ponderentur, invenire poterimus seu verisimiliter presumere ipsam simplicitate obductam non intellexisse quid esset Ecclesia, quod mirum non est, cum etiam hoc viris ecclesiasticis litteratis et adultis sit difficile, quanto magis puelle fragili et in etate satis tenera constitute et illiterate et que non nisi post fetantes ambulare consueverat, que etiam in illo arcto examine consiliatore et instructore carebat. Unde interrogata an vellet se submittere determinationi Ecclesie, respondit quod quantum ad Ecclesiam diligit ipsam et vellet eam sustinere toto suo posse pro fide nostra christiana et ipsa non est que debeat impediri pro eundo ad Ecclesiam et audiendo missam ; et sic videtur quod quadam simplicitate et imperitia, intellexit per illa verba, per Ecclesiam, murorum ambitum et ecclesiam materialem611, et sic posset excusari per ignorantiam, quod si non a toto saltem a tanto juxta notatur per Petrum et Thomam in Scripturas et in prima 2e et qu. 7a supra ; similiter non videtur quod ita obstinate et pertinaciter ut pretenditur recusaverit se submittere Ecclesie et domino nostro pape, quia, inter multa verba que dixit, que videntur recusare hujusmodi submissionem, dixit quod ipsa credit quod debeamus obedire pape in Roma existenti ; ulterius dixit quod cum excitaretur de submittendo se Ecclesie : Omnia dicta et facta mea, inquit, sunt in manu Dei et de his expecto me ad ipsum et certifico vos quod ego nihil vellem facere aut dicere contra fidem christianam, et si ego aliquid fecissem aut dixissem, aut quod esset supra corpus meum, quod clerici scirent dicere esse contra fidem christianam quam Dominus stabilivit, ego non vellem sustinere, sed illud expellerem. Per que verba saltem implicite videtur se submissise Ecclesie. Sed expressius dum interrogaretur an esset subjecta pape, cardinalibus, episcopis etc. et Ecclesie, dixit quod sic, Deo primitus servito, et quod amat Deum, servit sibi et est bona christiana et vellet adjuvare et sustinere Ecclesiam toto posse, et quod credit quod sancta Scriptura sit revelata a Deo, ac bene credit Ecclesiam existentem hic inferius, et quod Ecclesia militans non potest errare, neque deficere, et in hoc quod requisivit se remitti ad ipsum dominum nostrum papam. Et multum expresse in hoc quod respondit : Quantum est de submissione Ecclesie, de omnibus operibus que ego feci et dixi, ipsa transmittantur ad Romam, penes dominum nostrum summum Pontificem, ad quem et ad Deum primo me refero. Et interrogata iterum an velit revocare omnia dicta et facta sua, dixit : Ego me refero Deo et domino nostro pape, in quibus verbis videtur se submisisse expresse et explicite domino nostro pape et Ecclesie. Et hoc etiam aperte probatur ex processu preparatorio.

Quantum ad decimum nonum, dicitur excommunicata. Sed hoc esset sententia hominis, vel juris. De sententia hominis, nullo modo constat in processu summario. De sententia veto juris etiam non constat, nisi voluerint eam calumpniari de gestatione habitus virilis, de quo supra fuit excusata, in primo articulo in fine, aut quia dicunt eam submittere se noluisse Ecclesie et sancte Sedi apostolice, quia cum quis asserendo dicit romanam Ecclesiam non esse caput omnium ecclesiarum nec ei tamquam capiti obediendum excommunicatus est, ut 19a di. c. Nulli fas [D. G. I. 19. 5] ; et si hoc pertinaciter assereret in heresim laberetur, ut ibidem in glosa, et in alios malignos effectus, quos supra notavi in sexto decimo articulo, sed ibidem ex dictis ipsius Johanne ex processu collectis sufficienter videtur exonerari.

Quantum ad vicesimum dicitur heretica. Heresis grece ab electione vocatur, ut ait Ysidorus Ethimologiarum libro sexto, cap. 3°, et hoc scilicet quod unusquisque id sibi eligat quod melius illi esse videtur, ut philosophi peripatetici, epicurei, stoici et alii qui perversum dogma cogitantes arbitrio suo de Ecclesia recesserunt, inde heresis dicta greca voce et interpretatione electionis qua quisque arbitrio suo ad instituendum, sive ad suscipiendum quelibet ipse sibi elegit ; nobis enim nihil ex nostro arbitrio inducere licet, sed nec eligere quod aliquis de arbitrio suo induxerit. Apostolos Dei habemus auctores, qui nec ipsi quicquam ex suo arbitrio quod inducerent elegerunt, sed acceptam a Christo disciplinam fideliter nationibus assignaverunt, itaque etiamsi angelus de celis aliter evangelizaverit anathema vocabitur, Ad Galatas primo [Ep. Pauli ad G. I. 8]. Ex hoc patet unde dicatur heresis, sed ulterius investigandum est qui sint heretici et hoc dicuntur pluribus617 modis. Nam primo modo dicitur hereticus errans a fide, unde sic diffinitur a beato Augustino : hereticus est qui falsam de fide opinionem vel gignit vel sequitur ; gignit ut heresiarcha, puta, Arrius, Sabellius ; sequitur ut qui heresiarcham imitatur, velut Arriani et Sabelliani, concordat glossa 1a Corinthiorum XI, 24a qu. 3a Hereticus [D. G. II. 24. 3. 28]. Item, ut ait Hieronimus, hereticus potest appellari, licet ab Ecclesia non recesserit, qui aliter intelligit Scripturam quam sensus Spiritus Sancti flagitat, a quo scripta est ut 24a qu. 3a Heresis [D. G. II. 24. 3. 27]. Concordat beatus Augustinus Super Genesim li. X° et beatus Ysidorus De summo bono, libro 1°, c. 16°. Item dicitur hereticus, sed non ita proprie a sacramentis Ecclesie, vel communione fidelium, divisus ut est excommunicatus. Item dicitur hereticus perversor sacramentorum, ut symoniacus qui vendit vel emit ecclesiastica sacramenta 1a qu. c. Quisquis per pecuniam [D. G. II. 1. 1. 5] et c. Eos qui [D. G. II. 1. 5. 2] ; quos et quatuor modos ponit Raymundus libro 1°, et etiam Gaufridus libro LI° eodem titulo ; et addit duos modos dicens. Quinto modo dicitur hereticus dubius in fide ut Extra e. c. primo [Xa V. 7. 1] nam firmiter debemus credere ut Extra De Summa Trinitate et fide, c. Firmiter [Xa I. 1. 1], 24a di. Quando episcopus [D. G. I. 24. 5], 24a qu. 1a Aperte [D. G. II. 24. 1. 36], unde brevi argumento a fide devians, hereticus censetur C. De heredibus l. 2a [C. VI. 24. 2]. Tamen secundum Raymundum si aliquis errat in fide, seductus forte a parentibus, vel etiam ab aliis, querit autem cauta sollicitudine veritatem, paratus corrigi cum invenerit nequaquam, sicut beatus ait Augustinus, inter hereticos est deputandus 24a qu. 3a Dixit apostolus [D. G. II. 24. 3. 29] ; etiam dubius in fide censendus est hereticus, ut dicitur ibidem in apparatu, qui equaliter se habet ad utramque partem contradictionis, secus de illo qui per spiritum blasphemie temptatur de fide cum dolore cordis et anxietate, cui, si bene pugnaverit ad profectum, hujusmodi temptatio cum nulla sit ibi libido et improba voluntas delectandi in creatura, sine qua nullum est peccatum actuale, utiliter succedit. Sexto modo dicitur hereticus qui romane Ecclesie privilegium, ab ipso summo ecclesiarum capite traditum, aufferre conatur di. 22a c. Omnes [D. G. I. 22. 1]. Quos etiam sex modos Hostiensis ponit libro VI° eodem titulo. Vel secundum Innocentium, Extra e. c. Firmissime [X° V. 7. 3] et Memoriali in Summa, hereticus est divisus ab unitate Ecclesie, vel qui scindit se ab unitate Ecclesie, ut dicit glossa in eodem titulo qu. 1a Denique [D. G. II. 7. 1. 9]. Item si eumdem Memoriale et glossa qui aliter sentit de articulis fidei quam sentiat sacrosancta Ecclesia romana 24a qu. prima Hec est fides [D. G. II. 24. 2. 14], et prima qu. 1a Extra catholicam [D. G. II. 11. 71] ; Denique [D. G. II. 7. 1. 9] cum sua glossa. Archidiaconus in c. Quicumque, De hereticis, libro VI° [Sexte v. 2. 2] ponit per alium modum. Nam secundum eum, hereticus dicitur qui non recipit quatuor consilia, XXa di. De libellis [D. G. I. 20. 1], de quorum auctoritate scribit Gregorius 15a di. c. Sicut [sancti, D. G. I. 15. 2]. Omnes alii modi qui ponuntur ab hiis et aliis a doctoribus ad istos supradictos possunt reduci. Sed verumtamen antequam quis censeatur hereticus concurrunt principaliter duo, sine quitus hereticus non erit secundum Petrum super XI° Sententiarum, cui concordat b. Thomas in e. : primum est error in ratione, quod est heresis initium, secundum pertinacia in voluntate, quod est heresis complementum. Et hujus sententie esse videtur beatus Augustinus in libro De vera religione et sanctus Anselmus Super psalmum LIm. Ad hoc videtur pertinere quod Apostolus dicit ad Tytum 3° [Ep. Pauli ad Titum, III] : hereticum hominem post primam et secundam correctionem devita, sciens quod subversus est qui ejusmodi est et delinquit proprio judicio condemnatus, quia tunc manifeste pertinax esse comprobatur, quod non esset si paratus esset corrigi ut c. preallegato et 24a qu. 3a Dixit apostolus [D. G. II. 24. 3. 29] ; et precipit idem beatus Apostolus post primam et secundam correctionem devitare, secundum Raymundum quoad secreta fidei que non sunt eis propalanda, quia non debemus margaritas proicere ante porcos, Matheus VII° [6]. Tamen in prima et secunda vice et postea, quotiens fuerit opportunum, posset et deberit moneri ut cessent a peccato 43a di. In mandatis [D. G. I. 43. 2], la qu. 7a Convenientibus [D. G. II. 1. 7. 4] ; in aliis autem non est eis communicandum, cum sint excommunati et non intendant ad aliud nisi ut reprehendant et possint rumpere tunicam Domini inconsutilem, 24a qu. 1a Quoniam verus Oriens [Qu. vetusto O. D. G. II. 24. 1. 25], vel dicitur devita quoad locutionem etc., in quibus excommunicatus est evitandus et loquitur secundum statum primitive Ecclesie, quando non erant heretici ipso facto excommunicati, sed excommunicandi. Si enim essent excommunicati, vitandi essent ante primam et secundam correptionem, sicut nunc excommunicati 152L 128 v°. LA 182sunt ipso jure, sive occulti sive manifesti, 24a qu. 1a canone preallegato, Extra Ad abolendam [Xa V. 7. 9] ; concordat Goffredus in Summa et Joannes Andree in c. Multorum, De hereticis, in Cle. [Clem. V. 3.1] et Raymundus et Mena, in Summa. Tamen proprie Raymundus intellexit quod vitandi sunt heretici quoad secreta fidei, que ante primana et secundam correctionem possunt eis propalari ad conversionem eorum ; sed post non debent, cum jam desperatur de conversione eorum ; in aliis autem cum sunt excommunicati semper vitandi sunt.

Nunc, ad propositum revertendo, videndum est qua occasione criminatur prefata Johanna heretica, et utrum talis censeri potuerit ; occasionem aliquam in processus summario non invenio sufficientem, secundum omnes modos supra dictos et secundum ea que necessario concurrunt ad rationem heretici seu heretice. Nam cum primo modo dicitur quis hereticus errans a fide, nullo modo constat in ipso summario processus quod ipsa Johanna erraverit a fide catholica ; imo etiam videtur simpliciter et firmiter confiteri, sicut ex multis dictis suis, ibidem collectis, deprehendi potest. Neque secundo modo, videlicet quod male senserit de sacra Scriptura Sancto Spiritu inspirata ; imo videtur sensisse de sacra Scriptura secundum modum capacitatis, sive in hoc quod asseruit se credere quod sancta Scriptura sit revelata a Deo. Nec tertio modo, in hoc quod quis dicitur hereticus, licet non ita proprie a sacramentis Ecclesie vel a communione fidelium divisus ut est excommunicatus ; nam de excommunicatione excusata fuit in precedenti articulo, et quod non esset divisa a sacramentis Ecclesie et a communione fidelium, ex dictis suis deprehendi potest ; in hoc quod dixit quod erat bona christiana et bene baptizata, et sicut bona christiana moreretur ; et in hoc quod sepe confitebatur et sacramentum eucharistie sumebat cum devotione, prout apparebat, et asseruit se servare precepta Ecclesie confitendo et communicando singulis annis, secundum mandatum Ecclesie ; et in hoc quod, dum esset infirma, requisivit quod haberet confessionem et sacramentum eucharistie et sepeliretur in terra sancta. Neque quarto modo, in hoc quod quis dicitur hereticus, ut est perversor sacramentorum sicut symoniacus, quia de hoc nihil penitus habetur in processu, seu summario. Neque quinto modo, in hoc quod quis dicitur hereticus dubius in fide, nam ipsa dixit pluries quod credit firmiter quod non defecit, neque vellet deficere in fide nostra, neque vellet aliquid facere aut dicere contra fidem christianam, neque etiam probatur ex ipso processu, seu summario, quod dubitaverit in fide et in quo articulo dubitavit, quod tamen oporteret. Neque sexto modo, in hoc quod quis dicitur hereticus qui romane Ecclesie privilegium etc. [aufere conatur]. Neque aliis modis subsequentibus, quia de auctoritate summi Pontificis et Ecclesie ac potestate clavium bene sentisse videtur, in hoc quod dixit, quod credit ut debeamus obedire domino nostro pape romano, et quod ipsa credit in papa romano et nihilominus quod dominus noster papa et alii ecclesiastici sunt pro conservando fidem catholicam et puniendo deficientes, et quod ipsa Ecclesiam diligit et vellet eam sustinere ex toto posse suo pro fide nostra christiana, et quod ipsa sit subjecta pape, cardinalibus, episcopis etc., et Ecclesie, Deo primitus servito. Item in hoc quod dicit Bene credo ego Ecclesiam existentem hic inferius et quod Ecclesia militans non potest errare neque deficere et quod ipsa amat Deum, servit sibi et est bona christiana et vellet juvare Ecclesiam toto posse. Secundum intellectum horum verborum non videtur eam errasse in fide nostra nec in Deum, vel Ecclesiam sanctam deliquisse.

Quod si dicatur quod in hoc erraverit quod sancte Sedi apostolice et Ecclesie submittere se recusavit, in sexto decimo articulo ostensum fuit, ex verbis ipsius Johanne, quod finaliter domino nostro pape et Ecclesie, expresse et explicite videbatur se submisisse, quare hoc non videtur obstare et licet in aliquibus locis ipsius processus videatur quandoque se submittere renuisse, in quibus potest excusari, ut supra in eodem articule. Tamen adhuc non esset directe et formaliter heretica nisi diceret romanam Ecclesiam non esse caput, nec posse condere canonem, quia tunc extitisset heretica, ut 22a di. c. 1° [D. G. I. 22. 1] et 25a qu. 1a Violatores [D. G. II. 25. 1. 5], et qu. 2a Si quis dogmata [D. G. II. 25. 2. 18] ; sed alias solum transgrediendo mandata non efficeretur directe et formaliter heretica, licet peccaret gravissime, ut 19a di. c. Nulli in glossa [D. G. I. 19. 5] et in gravissimas incideret penas de quibus, in prefato articulo sexto decimo, | facta fuit mentio. Verum etiam quod directe et formaliter fuisset heretica si pertinaciter asseruisset non esse obediendum Sedi apostolice nec illi submittendum fore, per jura superius allegata, quod verumtamen non asseruit, quantum appareat in toto processus summario. Preterea non potuit dici heretica esto quod errasset per inobedientiam vel idolatriam vel alias, nisi concurrissent illa duo superius dicta, que faciunt hereticum, puta error in ratione et pertinacia in voluntate, nec unum sine altero facit hereticum. Modo ipsa Johanna non probatur aliquem errorem in ratione habuisse, neque pertinaciam in voluntate, in hoc quod dixit hec verba : Quantum est de submissione Ecclesie de omnibus operibus que ego feci et dixi, ipsa transmittantur ad Romam penes dominum nostrum summum Pontificem, ad quem et ad Deum primo me refero. Et interrogata an velit revocare omnia dicta et facta sua, dixit : Ego me refero Deo et domino nostro pape, et sepe repetivit : Certifico vos quod ego nihil vellem facere aut dicere contra fidem christianam ; et si ego aliquid fecissem aut dixissem aut quod esset supra corpus meum quod clerici scirent dicere esse contra fidem christianam quam Dominus stabilivit, ego non vellem sustinere, sed illud expellerem. Et petiit quod examinarentur et viderentur responsiones ejus per clericos, et sibi diceretur an esset ibi aliquid contra fidem christianam quam Deus precipit, quia hec ipsa nollet sustinere et esset irata de veniendo in contrarium. Ex bis verbis patet quod non erat pertinax in aliquo errore fidei et maxime dum dicebat : De omnibus operibus que ego feci et dixi ipsa transmittantur ad Romam penes dominum nostrum summum Pontificem, de quibus se referebat Deo et ipsi Domino nostro pape, et sepe requisivit, quod duceretur coram ipso et ipsa responderet totum illud quod deberet coram eo. Post que verba reclamantia dominum apostolicum fuit ab omnibus eidem humiliter deferendum ejusque sancte Sedi apostolice, ad quam potest appellari et salubriter confugi, omissis quibuscumque mediis, ut 2a qu. 6a et c. Decreto [D. G. II. 2. 6. 11], et c. Huic sancte Sede [Huic soli Sedi, D. G. I. 17. 3], et qu. 7a Metropolitanum [D. G. I. 7. 45], et 9a qu. 3a Conquestus [D. G. I. 9. 3. 8]. Et hoc maxime in majoribus causis, ut 17a di. Multis [D. G. I. 17. 5a] et 18a De conciliis [D. G. I. 18. 2]646. Ideo cum de fide, vel de fidei articulis agitur, hoc debet per papam diffiniri, ut Extra De baptismo, Majores [Xa III. 42. 3] et Extra qu. Quociens [Xa I. 35. 2], et quecumque causa defertur ad eum per appellationem vel alias, nemo de ea cognoscere potest ; quod si quis hoc presumat multum delinquit, ut 2a qu. 1a Nomen presbiteri [D. G. II. 2. 1. 12], 3a qu. 6a Multum [D. G. II. 3. 6. 8], 6a qu. 3a Denique [D. G. II. 6. 3. 3], et eo ipso quo judex dicit se nolle transferre negotium vel causam, non potest ex tunc cognoscere, C. De relationibus l. 7 [C. 7. 61. 7] et C. De appellationibus, l. eodem [C. 7. 62. 7], Extra, De officio delegati, Licet [De officio et potestate judicis delegati, Xa I. 29], et De appellationibus Intimasti et c. Ut nostrum [Xa II. 28. 68 et 56] cum sua glossa, et De procuratoribus, Auditis [Xa I. 38. 8], et De postulatione prelatorum, Bone memorie § Nec nocebat [Xa I. 5. 4] cum sua glossa. Sic videtur fuisse hujus Johanne causa translata ad examen sancte Sedis apostolice, ex eo quod ipsa requisivit, prout in processus summario continetur, quatenus duceretur coram papa et ipsa responderet totum illud quod deberet coram eo, et fuit monita quod accederet ; etiam fuit interrogata an velit se submittere pape que dixit Ducatis me ad ipsum et ego respondebo ei, ex quo videbatur judex velle transferre causam coram domino nostro apostolico, sicut tenebatur ad reclamationem ipsius Johanne. Cui finaliter de omnibus ipsa se referebat, et sic videtur quod de causa ejusdem Johanne nullus alius cognoscere aut quicquam deffinire potuit, nisi ipse summus Pontifex aut deputatus specialiter ab eo. Et sic etiam videtur nullus processus contra eam agitatus ex preallegatis. Verum quia processum ilium non tenui neque legi, sed dumtaxat parvum summarium et secundum illud premissa, prout potui, disserui, per que non intendo aliquod temere diffinire neque quovismodo alicui domino judici detrahere aut quemquam improbare, sed tantum veritatem inquirere et humiliter persuadere, cum igitur ipsa Johanna non probetur aliqua irretita damnata heresi aut in ratione aliquem errorem habuisse neque pertinaciam in voluntate. Esto quod etiam errorem habuisset in ratione, quia tamen pertinaciam non habuit in voluntate, non tamen potuit censeri heretica, salva pace opponentium asserentium ; et sic etiam videtur quod ex summario processus ipsa Johanna talis non fuerit censenda simpliciter in omnibus judicio meo, qualis in predictis articulis sententie asseritur.

Et hec omnia et singula superius dicta que, non determinando aut simpliciter asserendo, sed tantum presuggerendo et Puellam excusando perstrinxi, submittendo singula judicio et determinationi sancte Sedis apostolice et sacrosancte Ecclesie, atque omnium melius sentientium correctioni, cum omni honore et reverentia ac benigna supportatione antedicti domini nostri regis ad presens sufficiant.

---

Source :
Texte original latin : Pierre Duparc, "Procès en nullité de la condamnation de Jeanne d'Arc", t.II, p. 40 et suiv.


                                     

Commentaires du père Ayroles sur le traité de Bourdeilles :

SOMMAIRE : I. — Notice sur Élie de Bourdeilles.
II. — Coup d'oeil général sur son mémoire.
III. — La préface, les divisions.

I
  Avec Élie de Bourdeilles, Jeanne compte parmi ses défenseurs un des plus saints évêques de France, dans les six ou sept derniers siècles. Il naquit vers 1415, au château d'Agonac en Périgord, d'une des plus anciennes familles de la contrée; son père, Armand de Bourdeilles, y exerçait les fonctions de sénéchal et de lieutenant du roi.
  Jamais piété plus précoce ; dès l'âge de sept ans, l'enfant demandait à suivre les fils de saint François, qui passaient souvent par le château d'Agonac. On accéda de bonne heure à ses désirs ; il n'avait que dix ans lorsque son père consentit à le conduire à Périgueux, pour le remettre aux Pères Cordeliers de cette ville. Le noble seigneur avait fait préparer une magnifique escorte, composée de la haute noblesse de la contrée; l'enfant ne voulut qu'un âne pour monture, jaloux qu'il était déjà d'imiter la pauvreté de son séraphique père saint François.
  Ses progrès dans la science furent aussi aventifs que ses progrès dans la piété. Sa philosophie terminée, envoyé à Toulouse pour ses études théologiques, il soutint, durant huit jours, avec éclat, des thèses sur toute la science sacrée, devant le chapitre de son ordre, quoiqu'il n'eut encore que 19 ans. Mirepoix eut les prémices de son ministère; un plus vaste théâtre allait de bonne heure lui être assigné.
  Le siège de Périgueux étant devenu vacant par la mort de Béranger d'Arpajon, le chapitre porta ses voix sur frère Élie, qui n'avait que 24 ans. Deux chanoines furent députés au provincial de l'ordre pour le prier de faire un commandement à frère Élie de les suivre auprès d'Eugène IV, alors à Bologne. Le commandement fut imposé, et le jeune religieux présenté au Souverain Pontife, comme l'élu du chapitre de Périgueux. Les députés, alléguant que les mérites avaient prévenu les années, demandaient que le Pape ratifiât le choix, et accordât dispense d'âge. Pour mieux l'obtenir, ils surfaisaient les années du candidat, et lui en donnaient 27. L'humble religieux protesta, dit n'en avoir que 24, et supplia le Pontife de ne pas imposer charge si pesante à si jeunes épaules.
  Eugène IV n'eut garde d'entrer dans ces vues; il ordonna au jeune Franciscain de se laisser imposer Fonction épiscopale, et le fit sacrer par le cardinal de Sainte-Croix, mis depuis sur les autels sous le nom de Bienheureux Nicolas Albergati.
  Un des premiers actes épiscopaux du nouvel évêque fut d'assister en cette qualité au concile de Ferrare, auquel il a souscrit sous le nom d'évêque élu de Périgueux. A son entrée dans le diocèse, le jeune prélat trouva bien des ruines morales et matérielles à relever. Le diocèse de Périgueux, comme bien d'autres,
était depuis 60 ans désolé par le Grand Schisme, la guerre étrangère et la guerre civile; les ronces et les épines y avaient largement poussé.
  Bourdeilles se mit à l'oeuvre avec le zèle du prophète dont il portait le nom ; visitant son troupeau, relevant la discipline, édictant des peines contre les crimes publics, notamment contre les blasphèmes, et forçant les grands seigneurs eux-mêmes à les subir.
  Dans une de ses courses le prélat est enlevé par un partisan anglais, le bâtard de Grammont posté au château d'Auberoche. Le prisonnier est d'abord enfermé au château de la Roche-Chalais, mais pour mieux s'assurer de sa capture, le forban résolut de l'envoyer en Angleterre, ou de le renfermer dans quelque donjon au fond du Médoc.
  Le siège de Bordeaux, métropole ecclésiastique de Périgueux, était occupé par un archevêque aussi saint que son suffragant: c'était Pierre Péberland. Ou devine l'amitié qui devait unir les deux prélats. Péberland organise un coup de main pour rendre l'évêque à la liberté. Quelques seigneurs guettent le prisonnier au passage de la Dordogne, l'enlèvent à son ravisseur, le conduisent à Bordeaux, où le saint archevêque lui ménage une entrée triomphale.
  La conquête de la Guyenne et l'expulsion des Anglais vinrent mettre fin aux actes de brigandage, du genre de ceux dont le saint évêque avait été victime.
  Le prélat conserva sous la mitre l'austérité et les pratiques d'un fils de saint François ; il sut les allier avec les exercices du zèle pastoral le plus actif. Plusieurs fois déjà, dans le cours de ces pages, l'occasion s'est présentée de signaler la profonde déviation doctrinale et disciplinaire qui s'implantait alors parmi nous, sous le nom si impropre de doctrines, de libertés gallicanes. Déviation funeste, elle a amené toutes les autres.
  L'attachement au Saint-Siège, étant l'humilité de l'esprit et l'obéissance du coeur, est toujours en proportion de la sainteté; tout comme l'éloignement
de Pierre, l'opposition à Pierre, sont, quelles que soient les apparences, le signe de l'absence de l'esprit de Jésus-Christ, parce qu'ils sont l'orgueil et la révolte.
  Élie de Bourdeilles était un saint. Toute sa vie s'est passée à combattre par la plume et par les actes les doctrines et les tendances anti-romaines ou gallicanes. Il écrivit un traité de potestate Papæ; un autre contre la néfaste pièce de Bourges, de abrogatione Pragmaticæ Sanctionis.
  Pareil zèle n'était pas pour déplaire à Louis XI, dont le premier acte, comme roi, avait été, avons-nous vu, de supprimer le diplôme schismatique.
  Si la suppression eût été maintenue, la France n'aurait pas vu la déclaration des droits de l'homme; la maçonnerie ne la tiendrait pas dans ses brûlantes griffes.
  A la suite des états généraux de 1467, réunis à Tours, Louis XI voulut avoir Bourdeilles à sa portée pour recourir à ses conseils, et lui ouvrir même sa conscience ; il le fit nommer archevêque de Tours en 1468.
  Ces faveurs n'enchaînèrent nullement la liberté apostolique du prélat ; il en usa pour combattre les menées du parlement et des courtisans qui poussaient Louis XI à revenir sur son acte réparateur. Le grand archevêque était vraiment le mur d'airain. Le roi ayant découvert les trahisons du favori qu'il avait fait élever jusqu'à la pourpre romaine, du cardinal de la Balue, le fit arrêter et jeter en prison, comme coupable de lèsemajesté.
  L'archevêque de Tours n'aimait pas le ministre prévaricateur; mais c'était un évêque, un prince de l'Eglise, un cardinal. Le laisser juger par la justice séculière, c'était laisser fouler aux pieds le privilège de droit divin qui est l'immunité ecclésiastique. Bourdeilles croyait, ainsi que l'enseigne Benoît XIV, qu'un évêque devait opposer sa poitrine aux glaives des violateurs. Il alla trouver le roi, lui représenta l'attentat qui venait d'être commis par ses ordres et le pressa de déférer l'affaire au Pape, sûr que les délégués pontificaux lui feraient justice. En attendant, il ordonne de publier dans toutes les églises de son diocèse les censures encourues par ceux qui portent la main sur les ministres de Jésus-Christ. Le parlement lui enjoint de retirer ses ordonnances. Ordre bien inutile, le nouvel
Ambroise les confirme. Les robins ordonnent de saisir le temporel de l'Archevêque; c'était confisquer les revenus des pauvres. Le saint demeure inébranlable. Louis XI ordonne à ses magistrats de modérer leur ardeur, fait rendre à l'Archevêque ses revenus, et demander des juges à Rome pour faire le procès à la Balue. Le Pape consulte le sacré collège, et envoie quatre délégués. Louis XI apprenant qu'ils sont étrangers les récuse, leur fait dire de rester à Avignon; et en attendant, malgré les prières de Bourdeilles, il retient dans les fers le prélat dont il avait fait toute la fortune.
  En 1483, Sixte IV conféra la pourpre à l'archevêque de Tours; ce fut un nouveau motif pour le saint de multiplier ses austérités et ses bonnes oeuvres. Depuis lors, Bourdeilles parut triste; il mourut dans l'année qui suivit son élévation, le 2 juillet 1484.
  Bourdeilles était en possession de grands revenus ecclésiastiques; mais entre ses mains la commende était ce qu'elle avait été dans son institution primitive, un moyen de faire jouir un plus grand nombre d'églises ou de monastères des dons éminents de doctrine, de sainteté, de sage direction, départis à certaines âmes privilégiées ; un moyen de faire réaliser à ces âmes elles-mêmes un bien plus étendu. L'homme de Dieu resta si pauvre qu'il ne laissa pas de quoi faire un testament ; tout ce qu'il légua à sa famille, ce fut son chapeau de cardinal. Ce chapeau fut vénéré comme une relique dans l'église de Périgueux.
  Bourdeilles reçut longtemps comme une sorte de culte dans l'église de Tours, où de nombreuses lumières brûlaient constamment sur son tombeau.
  En 1526, de Plas, évêque de Périgueux, commença une information sur la sainteté de la vie de son vénérable prédécesseur, et sur les miracles qui lui étaient attribués, en vue de porter à Rome la cause de sa béatification.
  Une vie du saint cardinal, aujourd'hui presque introuvable, par Pierre Boismorin, est signalée par plusieurs auteurs. Il serait à souhaiter qu'une plume catholique fît revivre cette grande et sainte figure, et nous donnât une histoire dont les grandes lignes promettent tant d'intérêt et de variété.
  Tel est l'homme, qui a écrit pour la réhabilitation de la Pucelle, le mémoire qui, dans le manuscrit du procès réparateur, se trouve venir immédiatement après celui de Gerson, composé, comme il a été dit, au moment où Jeanne venait de délivrer Orléans.

II
  Un universitaire qui a occupé le sommet de sa corporation a écrit, si ma mémoire est fidèle, que les scolastiques ne s'occupaient pas des prémisses.
  Cette énormité se trouverait particulièrement réfutée par le mémoire de Bourdeilles, si elle en avait besoin pour quiconque soupçonne, même de loin, ce qu'est la scolastique.
  Le prélat possédait à la perfection la scolastique de son temps. Non seulement la Bible est un livre dont il semble savoir chaque verset; mais il se meut comme dans son élément, au milieu des pages de Duns Scot, de saint Thomas, de saint Denys, de saint Isidore, de saint Grégoire, de saint Augustin; il renvoie à leurs oeuvres à chaque ligne.
  Il établit si longuement ses majeures qu'elles forment presque un traité de théologie sur la matière ; un prêtre de nos jours devrait s'estimer heureux de les posséder. Il en fait l'application à la Pucelle, dans la mesure où le lui permet le sommaire qui lui a été envoyé, le seul document mis entre ses mains. Il exprime à plusieurs reprises le regret de ne pas posséder l'instrument entier du prétendu procès de Rouen.
  Bourdeilles était la modestie même; il se trouvait en présence d'une cause déjà jugée par un évêque ; la prévarication n'était pas officiellement constatée; la cause était particulièrement ardue. De là la réserve, je dirais presque la timidité de ses conclusions, les restrictions qu'il met à sa manière de voir, l'abandon de ses appréciations à de plus clairvoyants, les protestations de sa soumission au Siège Apostolique, pour lequel sa déférence et son obéissance éclatent avec un accent à part.
  Après le mémoire de Bréhal, le plus long est celui de Bourdeilles. Il occupe du folio CXI au folio CXXXII, quarante-deux pages de long et large parchemin. Le vénérable évêque prend les chefs de condamnation, il en
compte vingt ; il les réfute les uns après les autres. Le premier, celui des révélations et des apparitions frauduleusement inventées par Jeanne, étant le point capital, Bourdeilles consacre les deux tiers de son mémoireà l'élucider et à montrer qu'il n'y avait pas lieu de condamner la libératrice.
  Reproduire toutes ses majeures, avec leurs longs développements, avec les citations et les renvois qui les accompagnent, serait fastidieux pour le lecteur. Elles sont trop longues et font perdre de vue le sujet principal.
  On n'en trouvera ici que la moelle. L'application à la martyre ne présente pas des détails nouveaux; presque tout a été déjà indiqué dans les mémoires précédents, ou le sera plus rapidement dans ceux qui vont suivre.
  Seule, l'autorité d'un si grand et saint personnage m'engage à reproduire de longs passages, principalement de la partie qui regarde les révélations.
  Quicherat n'a imprimé que la préface. La voici presque dans son entier.

III
  « Jeanne ne mérite pas les qualifications énumérées dans la sentence de condamnation; elle en mérite plutôt de toutes contraires. » C'est exprimé dans le titre même du mémoire qui commence ainsi :
  « Il est écrit : si vous avez à prononcer sentence sur une cause ardue et difficile et que les juges de vos cités se partagent de sentiment, vous irez vers les prêtres de la race de Lévi; et ils rendront la sentence réclamée par la vérité (Deut., XVII). C'est pour obéir à ce précepte que notre roi très chrétien, Charles, roi des Français, a voulu consulter les évêques et les prêtres sur un fait plein de difficultés et d'obscurités.
  « Il s'agit d'une jeune fille du nom de Jeanne, qu'il pense lui avoirété autrefois envoyée par l'infinie miséricorde du roi éternel des siècles pour son soulagement et pour la délivrance du royaume des Francs.
  Tombée au pouvoir des Anglais, elle a été chargée des plus graves inculpations et livrée au supplice.
  « De là, diversité de sentiments chez plusieurs.
  « La jeune fille était-elle conduite par le bon ou par le mauvais esprit? La sentence rendue contre elle, les accusations qui lui ont été intentées, sont-elles conformes à la vérité et à la justice? Le roi notre sire consulte là-dessus plusieurs évêques et plusieurs prêtres catholiques.
  « Sa Majesté a bien voulu par lettres patentes savoir l'avis d'un homme aussi enveloppé des ténèbres de l'ignorance que je le suis, moi, frère Hélie, le dernier des Frères Mineurs, qu'on appelle évêque de Périgueux.
  Pour lui obéir, dans la faible mesure de mon exiguïté, j'ai étudié le sommaire du procès fait contre la jeune fille, et la sentence qui l'a condamnée, et j'ai écrit les pages qui vont suivre, comme expression de ce que j'ai pu opiner de moins imparfait sur la matière.
  « La sentence de condamnation énumère vingt griefs, d'après lesquels Jeanne est déclarée : 1° coupable inventrice de révélations et d'apparitions célestes; 2° pernicieuse séductrice; 3° présomptueuse; 4° ayant cru légèrement; 5° superstitieuse; 6° devineresse; 7° blasphématrice contre Dieu, les saints, les saintes et les sacrements ; 8° contemptrice de la loi divine ; 9° coupable de prévarication à l'endroit de l'enseignement sacré et des canons ecclésiastiques; 10° séditieuse; 11° cruelle; 12° apostate; 13° schismatique; 14° atteinte d'erreurs multiples dans la foi; 15° coupable de multiples délits contre Dieu et la sainte Église; 16° en révolte expresse, obstinée, avec endurcissement et opiniâtreté, contre notre Saint Père le Pape et le concile général; 17° pertinace; 18° obstinée; 19° excommuniée; 20° hérétique.
  « Il faut examiner, par ordre, si la teneur du procès justifie ces inculpations. » Bourdeilles, comme il vient d'être dit, discute un à un tous ces chefs de condamnation dans l'ordre même de la sentence.